Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

17–MA’RUZA
Mavzu: Farmatsevtik korxonalarda yong‘inni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar.
Reja:

1. 
   YOnish turlari, yonish jarayonining mexanizmi.
   
2. 
   YOng‘indan himoyalash tashkilotlari tizimi.
   
3. 
   Bino va inshootlarda portlash sabablari va oqibatlari
   
4. 
   YOng‘inni nazorat qilish, o‘chirish usullari va vositalari, yong‘in darakchilari va aloqa tizimi
   

YOng‘in sanoat korxonalari, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida yuz berib, etkazadigan zarari jixatidan tabiiy ofatlarga tenglashishi mumkin bo‘lgan xodisa hisoblanadi. Ular katta moddiy zarar keltirishi bilan birga og‘ir baxtsiz xodisalarga zaxarlanish, kuyish hamda kishilar xalokatiga sabab bo‘lishi mumkin.
Xavfli xudud - bu katta vayronaliklar (zilziladan va boshka favkulodda vaziyatlardan), yong‘in, kimyoviy, radiatsiyaviy zaxarlanish, xalokatli suv bosish, sel kelish, er, kor kuchkilari va boshka xodisalar bulishi extimoli bor xududlardir.
YOng‘in bu nazorat qilib bo‘lmaydigan xodisa bo‘lib, bebaho moddiy va madaniy boyliklarni bir daqiqada yo‘q qiluvchi ofat hisoblanadi.
YOng‘inning kelib chiqishi uchun uch omilni bir vaqtning o‘zida bir joyda bo‘lishi kifoyadir, ya’ni yonuvchan modda, oksidlovchi (kislorod), uchqun (alanga)
YOng‘inning odam va hayvonlarga ta’sir qiluvchi xavfli va zararli omillari: ochiq yong‘in, atrof-muhit va narsalarning yuqori harorati, toksik moddalarni yonishi, tutun, havo tarkibida kislorod konsentratsiyasining kamayishi, qurilish konstruksiyalarining qo‘layotgan qismlari; portlashdagi to‘lqin zarbi, otilayotgan qismlar va zararli moddalar hisoblanadi.
YOng‘inni o‘chirishdan ko‘ra uning oldini olish osondir. Shu sababli korxonalar, ishlab chiqarish uchastkalari rahbarlari yong‘in chiqish sabablarini bilishi va uni oldini olish bo‘yicha tegishli tadbirlarni amalga oshirishi kerak.
YOng‘indan saqlash xizmatining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  YOng‘inlar profilaktikasini o‘tkazish va yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
  
• 
  YOng‘inlarni o‘chirish, yong‘in zonasida qolgan odamlarni hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini qutqarish.
  

YOnish jarayoni ikki xil bo‘ladi.
Birinchidan, qattiq jismlar yonish jarayonida havo muhitidan ajralgan holda bo‘ladi. Bunday yonish havo harorati natijasida yonish zonasini kislorod bilan ta’minlaganligi uchun diffuziyali yonish deyiladi, uni yog‘och, ko‘mir va boshqa moddalar yonganda kuzatish mumkin.
YOnishning ikkinchi xili yonuvchi gazlar va suyuqliklarning parlari, yonuvchi moddalarning changlari havo bilan aralashgan holatdagi yonishi bo‘lib, u kinetik yonish deb yuritiladi. Bunday yonish xajmli yonish jarayonida o‘tadi.
YOng‘indan himoyalash tashkilotlari tizimi.
O‘zbekiston davlatchiligi tizimida yong‘inga qarshi kurashishda asosiy ma’suliyat Ichki Ishlar Vazirligi qarashli bo‘lgan YOng‘indan saqlash bosh boshqarmasiga yuklatilgan. U shahar va qishloqlardagi xalq xo‘jaligining bino va inshootlarida yong‘in xavfsizligini ta’minlashda markaziy boshqaruv organi vazifasini o‘taydi.
Portlash - bu qisqa vaqtining o‘zida chegaralangan hajmdagi katta miqdordagi
quvvatning ajralib chiqishidir.
Bino va inshootlarda portlash sabablari va oqibatlari
Bino va inshootlarda portlash hodisalari ko‘proq quyidagi sabablarga ko‘ra sodir bo‘ladi:
- yong‘in xavfsizligi qoida va me’yorlari talablarini qo‘pol ravishda buzilishi; taqiqlangan joylarda chekish, ochiq alangalardan foydalanish, materiallarni saqlash qoidalariga rioya qilmaslik.
-issiqlik uzatish, shamollatish tizimlarini va elektr dastgohlarini noto‘g‘ri o‘rnatish va foydalanish;
-buzuq holdagi texnologik va elektr uskunalarini ishlatish yoki ularni zo‘riqtirish;
-yonuvchi va portlovchi moddalarni omborlarda saqlash qoidalarini buzilishi; ichki yonuv dvigatellarini sinash va ulardan foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik;
-elektrostatik va atmosfera elektr zaryadlaridan himoyalanish qoidalarini buzilishi; statik elektr zaryadlariga qarshi texnik qurilmalardan foydalanmaslik, atmosferaning kuchli zaryadlaridan himoyalovchi qurilmalardan foydalanmaslik (yashin vaqtida 2 V dan 8 mln V kuchlanish, 200000 A tok kuchi miqdorida elektr zaryadlari hosil bo‘lishi mumkin).
-yong‘in darakchilari va avtomatik o‘t o‘chirish tizimining yo‘qligi yoki buzuqligi;
-portlashi mumkin bo‘lgan manbalar (bug‘ qozonlari, nasos agregatlari, kompressorlar, gaz balonlarini sinovdan o‘tkazish va to‘ldirish xonalari) ustidan nazorat qoidalariga to‘liq rioya qilmaslik;
-ishlab chiqarish binolari havosi tarkibidagi gaz, bug‘ va changlarni me’yorlashtirilmaganligi
-yong‘in xavfsizligi bo‘yicha malakali nazoratni yo‘qligi .
Halokatli yong‘in sodir bo‘lganda.
YOng‘in eng xavfli texnogen hodisa bo‘lib kiska vakt ichida xalk xo‘jaligiga katta moddiy zarar etkazishi bilan bir qatorda odamlarning xayotiga xam zomin bo‘lishi mumkin. Shuning uchun barcha ma’muriy binolarda, ishlab chikarish korxonalarining binolarida, davolash, ommaviy tomosha, yotokxona binolarida yong‘in chiqqanda shu binoda bo‘lgan odamlarni evokuatsiya (ko‘chirish) kilish chizmasi xammaga ko‘rinadigan joylarga ilib qo‘yiladi, odamlarning zudlik bilan binoni tark etishlari uchun barcha o‘tish joylari, yo‘laklar, daxlizlar ravon bo‘lishi, yo‘laklarda odamlarga xalaqit beradigan narsalarning bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
YOng‘inni nazorat qilish, o‘chirish usullari va vositalari. YOng‘in turiga ko‘ra o‘t o‘chirish usul va vositalari tanlanadi.
YOng‘inni o‘chirishning keng tarqalgan moddalari: suv, suv bug‘i, karbonat kislotali, namlangan materiallar kimyoviy va havo-mexanik ko‘pik (kislota va ishqorlarning suvdagi eritmasi; ko‘pik hosil qiluvchi moddalarning suvdagi eritmasi bilan siqilgan karbonat angidrid gazi yoki havoning aralashmasi), poroshokli tarkiblar, brom etil birikmalar, inert va yonmaydigan gazlar, maxsus kimyoviy moddalar va aralashmalar hisoblanadi.
O‘t o‘chirish tizimlarining asosiy qismini suv va ko‘piksimon moddalar tashkil qiladi.
Sanoat korxonalarida faqat qattiq yoki suyuq moddalargina emas, balki elektr qurilmalari, stanoklar va boshqalar ham yonib ketishi mumkin. Ma’lumki, yuqorida aytib o‘tilgan o‘t o‘chirish vositalarini qo‘llash, ya’ni ko‘pik yoki suv yordamida o‘chirish, ular elektr tokini yaxshi o‘tkazganligi tufayli ularni elektr qurilmalarini o‘chirishda ishlatib bo‘lmaydi. CHunki bunda o‘t o‘chiruvchining elektr toki ta’siriga tushib qolish xavfi bor. Shuning uchun bunday hollarda karbonat kislotalaridan foydalaniladi.
YOnuvchi metallarni o‘chirish ma’lum qiyinchiliklarga ega. Bunday yonuv­chi metallar qatoriga kaliy, natriy, litiy, sirkoniy, magniy va boshqalarni kiritish mumkin. Shuning uchun bunday metallarni o‘chirishda maxsus kimyoviy kukunlardan foy­dalaniladi. Asosan kukunsimon grafit, Na₂CO₃,MgCO₃, MgO₂ va ularning aralashmalari, shuningdek, suyultirilgan inert gazlardan foydalanish mumkin.
O‘tni o‘chirish deganda, yonish uchun zarur bo‘lgan uchta omilning birini bartaraf etish yo‘lida qilinadigan harakat tushuniladi. YA’ni yonishni to‘xtatish uchun quyidagi harakatlarni bajarish kerak bo‘ladi:
-yong‘in hududiga kislorodni kirish yo‘lini to‘sish yoki yonuvchi moddani miqdorini kamaytirish, ya’ni to‘siq qo‘yish;
-yonuvchi manba hududini yoki yonayotgan moddaning haroratini issiqlikni yutadigan, ammo o‘zi yonmaydigan sovutgich moddalar yordamida keskin pasaytirish, sovutish;
-yonuvchi suyuq moddalarni o‘tda yonmaydigan moddalar (gaz yoki suv) bilan suyultirish.
Amaliyotda yong‘inni o‘chirishda bu usullarning dastlabki ikkitasi, ya’ni o‘tni o‘chiruvchi moddalar yordamida to‘sib qo‘yish va sovutish usullari ko‘proq qo‘llaniladi.
Binolarning yong‘inga xavflilik kategoriyalariga ko‘ra yong‘inga qarshi «qalqon» lar soni tanlanadi. Ular yong‘inga qarshi dastlabki vositalari bilan jixozlangan bo‘ladi. YOng‘inga qarshi «qalqon» va undagi asboblarni o‘rnatilishi. 1-qum solingan quti, 2-ko‘pikli va karbonat angidridli o‘t uchirgich (ognetushitel), 3-yong‘in o‘chiruvchi navbatchilarining ish jadvali, 4-boltalar, 5-o‘t o‘chirish shlankalari, 6-konussimon chelak, 7-suv sepish stvoli, 8-yong‘in xavfsizligi qoidalari, 9-suv bochkasi, 10-ilgakli changaklar, 11-mis uchli lom va ilgak, 12- belkuraklar.
YOng‘in darakchilari va aloqa tizimi.
YOng‘in xavfsizligi normalariga ko‘ra bino va inshootlar avtomatik o‘t o‘chirish vositalari bilan ta’minlanadi. Avtomatik qurilmalar turlari asosan sprinkler va drencher, o‘t o‘chirish usuli (butun xona xajmi bo‘yicha, lokal va b.), o‘t o‘chiruvchi vositalar turlari (suv, ko‘pik, kukun, gaz va b.), qurilmalarning jixozlanish turi (darakchi uskunalar va tezkor aloqa vositalari) kabi omillar bino va inshootlarning texnologik xususiyatlaridan kelib chiqgan xolda belgilanadi. Sprinler qurilmalari asosan yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan sanoat korxonalariga o‘rnatiladi, ular qo‘llanish bo‘yicha qulayligi va oddiy konstruksiyaga ega ekanligi bilan keng ishlatiladi. Sprinkler qurilmalari o‘rnatiladigan xonalarga bosim ostida suv o‘tkazuvchi quvurlar o‘tkaziladi va bu quvurlarga sprinkler boshchalari o‘rnatiladi. Avtomatik sprinkler qurilmasi truboprovodlardan iborat bo‘lib, engil erish xaroratiga ega bo‘lgan (72, 93, 141 i 182 °S) zanjirlardan iborat. Qo‘riqlanayotgan xududda xarorat me’yorlaridan oshishi kuzatilganda zanjir erish xarorati ortib, klapan ochilishi va maydonnni o‘t o‘chirish vositasi bilan o‘chirish kuzatiladi.
Drencher qurilmali yarim avtomatlashgan o‘t o‘chirish tizimi xisoblanadi. Drencher qurilmalarining sprnklerlardan asosiy farqi unda engil eruvchan zanjirli qurilma o‘rnatilmaydi. Bularda to‘siq qurilmalari bo‘lmay, tizimga suvni kelishi yong‘in darakchilari orqali yoki mexanik ravishda avtomatik klapanlar orqali amalga oshiriladi. YOng‘inni oldini olish va uning dahshatli asoratini kamaytirishda bosh omil sifatida darakchi uskunalar va tezkor aloqa vositalari xizmat qiladi.
DTL rusumli yong‘in darakchisi-DTL bir marta qo‘llanishga mo‘ljallangan bo‘lib, xonaning harorati 72^oS dan oshgandan keyin, uning markazida joylashgan, spiralsimon o‘tkazgichni aloqa zanjiriga bog‘lab turuvchi, haroratga o‘ta sezgir bo‘lgan maxsus qorishma erib ketishi oqibatida, zanjir uziladi va nazorat pultiga yong‘in xavfi paydo bo‘lganligi haqida xabar beradi. Bitta DTL daraklagichi 15m² gacha yuzani qo‘riqlashga qodir.
Nurli tizimlari orasida TLO– 16, TLO-30, TLO-60 (trevoga nurli optik) va boshqa yong‘in knopkali nur tizimi xabarchasi (PKIL) va PILV qo‘llovidan tarqalgan. Aylanma tizimlardan TKOZ-50 (trevoga xalqa optik yozadigan) shleyf yong‘in xabarchilar xabarchisidan foydalanib 50 ta xabarchiga yozadigan o‘ta keng tarqalgan. CHiroq, tutunli, issiqli bo‘lishi mumkin (xabarchilar chiroqqa, tutunga va issiqqa ta’sirchan bo‘ladi).
Qo‘lbola xabarchilar (tugmali va kodli) avvaldan shartlashilgan kodni uzatilishini ta’minlaydi, qo‘lda yoqilganda ishlaydi.
Qo‘lbola (tugmachali) – 500 S dan + 600 S havo xarorati hamda R=98% da qo‘llaniladi.
Pol darajasi yoki erdan 1,3m oraliqda xonadan tashqari 150m masofada, xona ichida bir-biridan 50m masofada o‘rnatiladi.