Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в



Download 8,71 Mb.
Pdf ko'rish
bet55/130
Sana03.07.2022
Hajmi8,71 Mb.
#736396
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   130
Bog'liq
Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавхалар. Хайруллаев М.М

13. У РТА О С И Ё Д А ТАС АВВУФ
О К И М Л А РИ
Целом дини пайдо булгандан сунг унинг доярэсида, 
Куръон ва Хадис ахкомига мос равишда пайдо булган 
тасаввуф таълимотлари X—XI аерларга келиб Мова- 
роунпахр 
(Урга Осиё) 
да дам 
кенг тар^ала 
бош- 
лнди.
Тасаввуф мусулмон ма мл а кат. iap/ia гп халцларнинг 
нжтимонй-фалсафни, 
маданий-маънавий 
хаётида кенг 
тар^алган, энг мураккаб дамда узаро зиддиятларга т$- 
л а гоявий оцимлардан бири саналиб, пайдо булишининг 
биринчи аерларида (IX—X) еретик (бидъат) таълимст- 
лар ^аторига 
1
$ й и л га н , унинг таргиботчи ва ташви^от- 
чнлари беаёв ^увгин этилган, 
баъзилари шафз^атсиз 
катл цилинган эдилар. Тарки-дунёчилик, бу дунё бой- 
ликларидан ва ноз-иеъматларндан воз кечиш, худо ви- 
солига етишмоц учун пок, халол, 

мехнатн ила яшаш, 
ихтиёрий равишдаги фа^ирлик тасаввуфнинг узига хос 
хусусиятларидан дисобланган.
Урта Осиёда тасаввуфий таълнмотларнинг лайдо бу- 
лиши йирик мутафаккир ва мутасаввиф донишманд 
Ш айх уш-шуйух (шайхлар шайхи) Хазрати Юсуф ?^а- 
м а доний (1048— 1140) номи билан богли^дир. Унинг 
тулш^ исми Абу Яъцуб Юсуф бин Айуб бин ал-^усайн 
бин Вахора ал-Хамадоний булиб, 1048 йилда }^амадон 
(Эрон) яцинидаги Бузанжирд ^ишлорида таваллуд топ­
ган. Юсуф Хамадоний 17 яшарли 
йигит пайтида илм 
иетаб XI аердаги халифаликнинг пойтахти — Багдодга 
келади ва у ердаги машдур «Низомия» мадрасасида 
укийди. У уз даврининг атоцли дояншмандлари бул- 
мйш Абу Исдо^ а'ш-Шерозий, Абу Ис^оц ан-Наззорий,


ал-Хатпб ал-Бардодий, Абу Ж а ъ ф а р бин Муслим, Абу 
Х,усайи ал-Му^тадий каби олимлардан фш\х, хадис, 
та- 
саввуф ва маънавиятнинг бош^а со^аларидан чуцур 
та'ълим олади, халойи^ орасида хадислар 
т у п ла ш 
ма^- 
садида Исфахон, Балл;, Дирот, Марв, Бухоро ва С а м а р ­
канд ш а^арларига бир 
неча 
бор 
с а ф а р
килади. 
Х^ама- 
доний Бардодда яшаган кезларида ас-Самъоний, А^мад 
ал-Раззолий (машхур мутасаввиф Абу Хамид ал-Раззо- 
лийнинг акаси) лардан хам тасаввуфга оид илмларни 
Урганган, уларнинг ваъз-насихатларини тинглаган, ас- 
Самъоний ^улидан xiipi\ariyiu булган.
Юсуф Х^мадоний умрииинг иккинчи ярмини куярок 
Х^рот, Марв, Сам арканд ва Бухоро ш ахарларида ут- 
к а з а д и .
М арв ва Бухорода хопацо 
в а М а д р а с а 1
^урди- 
ради хамда куплаб туркигуи 
ва 
форсигун шогирдлар 
тайёрлайди. 
Унинг 
Бухородаги 
шогирдлари орасида 
Х^сан Андо^ий, Абдулло Баравдий, Ахмад Яссавий ва 
Абдухолиц 
Риждувонинлар 
алохида 
ажралиб турар 
эдилар. Кейинро^ бориб улар Бухорои шарифда узла- 
рининг устоди бузруквори — Юсуф Х,амадонийиинг мас- 
надига (^рнига) навбатма-навбат утиришиб, халифа- 
лик (шогирдлик) циладилар, муваффа^нят билан Х а ' 
мадоиии мактабини давом эттирадилар.
X^im «нссавпя», ,\ам «нацшбаидня» (Хожагон) тари- 
цатларишшг маънавий отаси булмиш Юсуф Х ам аД°' 
ний таълимотнга кура, узининг тамом фикри-знкрини 
Олло.утаолонинг висолига етишишга баришлаган, бун­
дай эзгу ва нажиб йулда поклик, тутрилик, ^алоллик, 
5^3 
к $л
кучи ва пешона тери, халол мехнати билан кун 
кечирадиган, бунинг учун 
^ормай-толмай 
мужодала 
ва мубориза ^илувчи, хар томонлама камолотга эриш- 
ган инсонларгина а^ли тасаввуф, деб аталиши мум­
кин.
Юсуф Х^амадоний даставвал илм-ан-назар (рацио­
нализм) со^асида катта мутахассис булиб етишса-да, 
тез орада уша илмдан воз кечиб, хакиций худож^'йлик 
йулига киради, узи Худо васлига етмок учун саъй-.^а- 
ракат ^илади, уз камолотини оширади, бошцаларни ^ам 
мана шу йулга даъват этади ва бу со^ада куплаб шо­
гирдлар тарбиялайди.
90 сшдап ошган муйсафид донишманд Ш айх Юсуф 
Х,амадопий 
Бомиён 
(^озирги 
Афронистон) 
ша^рида 
оламдаи куз юмадн. Унинг жасадини шогирдларидан 
Ибн Анжар (устозн васиятига кура) М арвга олиб ке-
104


либ дафн этади *. Унинг Марвдаги мацбараси уз замо-; 
насида «Хуросон Каъбаси» деб аталган.
XII асрда Урта Осиёда пайдо булган илк тасавву- 
фий тарицатнинг асосчиси Хожа А^мад Яссавийдир. У 
1041 йилда Сайрамда Шайх Иброхим оиласида дунёга 
келган. Унинг вафот этган ва^ти купгина к$лёзма ман- 
балард а мелодий 1166— 1167 йил, деб ани^ ёзилган. 
У Бухорога бориб таълим олади. Бу пайтда Хуросон 
ва Мовароуннахрнинг машхур мутасаввнф олими Шайх 
Юсуф ^ам ад о ний мазкур му^аддас шахарда яшаб, ж у ­
да куп форсигуй ва туркигуй шогирдларнга диний — 
маз^абий, тасаввуфий-фалсафий илмларни ургатиш би­
лан машрул эди. Ахмад Яссавийнинг узи 23 ёшнда 
«устоз Юсуф Х^мадонийнинг ^узурига борганини ва ул 
Х^азратнинг тарбиясига ноил бфлгонлигини» айтади.
Алишер Навоий ибораси билан айтганда, «Туркис­
тон мулкшшнг улуг Шайх ул-машойихи» хазрати Хожа 
А^мад Яссавий жуда куп улуг мутасаввиф донишманд- 
ларии тарбпнлаб иоига етказгап.
Маълумки, XII аердап супг «Яссаипи» тари^атидан 
кейин У])та Осиёда икки йпрпк тарп^аг пайдо булади:
1. «На^шбапдия» 
(Хожагон), 
2. «Бсктошпя», 
«Ико- 
ния» деб ном олган учинчи тари^ат >^ам «Яссавия» дан 
тар^ ал ган булса-да, унинг таъсир доираси ф ацат уша 
даврдаги Шош (Тошкент) вилояти ^удуди билан чега- 
раланиб долган.
Тасаввуфдаги барча йирик тарицатларда булгани- 
дек, «Яссавия» тарицатининг ^ам узига 
хос муайян 
цоидалари (одоби) бор. «Яссавия» тари^атининг барча 
а'цидалари Хожа А^мад Яссавийнинг асосий асари бул- 
миш «Хикмат» да муфассал баён этилган. XII аердаги 
туркийзабон шеъриятнинг ажопиб намунаси булган, ке- 
йинги даврлардаги туркий адабиётга катта таъсир кур- 
сатган «Хикмат» асарида «Яссавия» таълимотидаги 
поклик, ^алоллик, тутрилик, 
ме^р-шафцат, уз ^Ул ку­
чи, пешона тери ва халол ме^нати билан кун кечириш, 
Олло^-таоло висолига етишиш иулида инсонни ботинан 
ва зо^иран хар томонлама такомиллаштириш каби ил­
гор умуминсоний ^адриятлар ифода этилган.

Ф ахрудднн Али ас-Сафий, Р аш а^ о т айн-ул-эаёт. УзФА Абу 
Рай^он Беруний номидагн > Ш арцш унослик ин-ти цулёзма 
асарлар 
хазинасн. Инв. № 3593. Л итограф ия. 
Л акн ав. 
1890—6—7 - бетлар. 
Кейинги бетлард а такрордан сацланиш учун «Равш а^от»... деб китоб 
са^ифасини курсатамиз.
105


Багдодда 
922 йилнинг 22 ма рт купи риокор ш а й х л а р
ва мутаассиб 
у л ам о л а р
томоиидан худосизликда айбла- 
ниб, беаёв дорга осилган, с^нгра кул-оёцлари 
ьесилиб, 
танаси куйдирилиб, дарёга ташланган машхур мутасав- 
виф 
олим Мансур ^ а л л о ж (858—922) ни Яссавий бир 
талай шеърларида чуцур ^урмат 
билан 
тилга олэди, м аз­
ку р илгор, довюрак 
ва 
жасур 
м у т а с а в в и ф
д о п л ш ц а л д г а
катта ^усн-рагбат курсатади.
Яссавий ^ам узининг пири 
бузруквори 
Ш а й х Юсуф 
Хамадонийга ухшаб мол-дуиё 
ту п л а шг а
мутлако кизиц- 
маганини, кам багалпарвар ва карибпарвар булиб яша- 
гаплигнпн унинг 
баъзи бир хикматларидан хам билса 
булади. Мол-дупёга, бойлпкка 
в а
давлат орзтнрпшга 
муккасидаи кстгап. 
хаснс 
ва очофат кишиларни 
Яссавий 
беаёв тапцид килади:
«Беш ак билинг бу дунё барча хзл кд аи "таро,
Ииоимарил м олнш та, бир кун 
Kj/л д ан
кетаро,
Ото, оно, кариндош каён кетли, фикр кил,
Турт 
оёклпк
чубин от бир кун се кто етаро».
Хулоса ^илиб айтадиган булсак, Хожа 
А х м а д
Ясса­
вий 
Урта Осиёдаги 
илк тасаввуфий тарикит —«Ясса- 
вня» 
нинг асосчиси, наф ацат 
Хуроссн ва М о в а^ о у п ка ^ р ,
балки бутун дунё туркийзабои халкларишшг 
::л\тимоий- 
сиёсий, маънавий-маданий хаётида катта 
роль 
уГшаган 
заб ар д аст мутафаккир, 
мутасаввиф 
донишманд, илгор 
инсониарвар шоир хисобланади.
XII асрда Урта Осиёда вужудга келган яна бир йирик 
тасаввуфий т а р и ^ а т —
«Ку бра вия » 
мусулмон 
с л ам нд аг и 
энг забардаст мутасаввир 
д о ни ш м а н д л а р д а н бири Ш а й х
Нажмиддин Кубро номи билан 
богликдир.
Унинг тулик исми Ахмад ибн 
Умар 
Абул /Каниоб 
Нажмиддин ал-Кубро ал-Хиваки. 
а л -Хоразмий 
булиб, 
1145

1146 
йилларда Хоразмдаги 
Хи в а к ш а ^ р и д а дунёга 
келган. Нажмиддин Кубро уз 
д а в р и д а
«Шайхн 
валитд- 
рош», яъни «валилар тарбиялайдиган 
шайх» 
нсми 
билан 
^ам машхур булган, Нажмиддин ёш 
бол а л и к
лайтидаёц 
илм истаб Миср улкасига 
р ав он а булади. Мисрд а у 
Руз- 
бе^хон Ваззон ал-Мисрий 
(вафоти 1188 
йил) 
деган олим 
дар'го^ида таълим олади. 
Ал-Мисрий эса ма шл ур м у т а ­
саввиф донишманд Абу Н аж иб 
а с -С у х ра в ар д нй да н т а ъ ­
лим 
олган ва унинг 
]^улидан 
хиркапуш 
булга 
к. 
Ис моил 
Касрий (вафоти 
1193 
йил) 
каби ул ка н
мутасавЕнф 
до- 
нишмандлардан 
т ас а вв уф га
оид 
купгина . зохнрий 
ва
106


ботиний 
и л м л ар н и э га лла йди. Унга Мисрдаги 
Шайх 
Иб- 
ро^им 
« Н а ж м и д д и н» деган ном берган булса, Та б ри зд а ги
Ш а й х Исмоил К аср и й «Кубро», 
яъни «улуг» л ац аб пн н
беради. Сунгра 
у 
уз ватани — Хора змг а ка йтиб келиб, у 
ерда холакох куради,
ку п л аб
шо г ир дл а р 
тарб и яен г а 
киришади, «Куб р а ви я » ёки «За х обил » тари кд ти га асос 
соладн, 5 у т а р и к а т Хадис ва ш а р и а т г а
ас осланг ан б у ­
либ, уз д ав р ид а Хуросон, 
Мов ар оу нна хр Хл-шдистон ва 
б ошца мусулмон м а м л а к а т л а р н х а л к л а р и о ра с ид а кенг 
т а р к а л д к . М аз к у о т а р и к а т со ли к л ар и ( а ъ з ол ар и ) о р а ­
сида зе к рн и нг овоз ч ик а р м а с да н
(^уфия) и жро к^илиш 
усули 
кенг ^у л л ан г ан ,
Шэр!удаги м а шхур му т а ф а к к и р ва мута сав в иф олим- 
л а р д а н бири хи соб ла н миш Фа р и д у дд и н Аттор (вафоти 
1229 
йил) нинг отаси М а ж и д д ии Ба г д о д и й (вафоти 1219 
йил) ва Ж а л о л и д д и н Румийнинг отаси Б а хо уд д ин В а л а д
каби йирик мут ас а в в иф о л им л ар Н а ж м и д д и н Кубронинг 
шо гирдла рн с а на ла ди .
Нажмиддин Кубронинг Хоразмда! и суигги хасти у га 
огнр, шнд/ишш на мураккаб пшронтда кечади. 
И у
д а в р ­
да муi улларминг Урта Осиёга цилаётгаи ^амлалари ку- 
чайиб, Чингизхон лаш карбош илари Мовароуниа^рдаги 
йирик ша^арларни бирин-кетин 
беаёв 
босиб олаётган 
эдилар, 1221 йилнинг июль ойида Чингизхоннинг лаш кар- 
бошиларидан бири Хулогухоига к;арши 76 ёшлик кекса 
Ш айх Нажмиддин Кубро хал^ орасидан лаш кар туплаи- 
ди, цулкга найза ушлаб, дуои фотихалар уциб, ажойиб- 
гаройиб муъжизалар курсатиб, 
Ургаич ^алъасини бир 
неча кун душман хамлаларидан саклаб туради. Мазкур 
шиддатли жанг пайтида (1221 йилда) Ш айх Нажмиддин 
Кубро мутул боскинчнларп томонидан ва^шиёна улди- 
рилади.
Шайх Нажмиддин Кубро томонидан асосланган «Куб­
равия» тарицати ;^а!\ида суз борар экан, унинг мусулмон 
олами буйлаб кенг тарцалишида уз замонасида Кубро­
нинг) ато^ли шогирди М аждиддин Багдодий (вафоти 1219 
йил) нинг ^ам роли катта булганлигини айтиш жоиздир.
Инглиз тасаввуфшунос олими Ж. С. Тримингемнинг 
фикрича, кубравият тари^атидан 
1
<уйидагн кичик тари- 
цатлар аж ралиб чивдан:
1. 
Фирдавсия тари^ати. Бу та'рикат Кубронинг шо­
гирди Сайфиддин Саъид ал-Бо^арзий ал-Бухорий номи 
билан бошланган бу\лса унинг нуфузли халиф аларидак 
бири Бадриддин Фирдавсий номи билан хам боглшудар.
107


Фирдавсийнинг шогирдн Нажибуддин М ухаммад (вафо­
ти 1300 йил) даврида Фирдавсия тарикати ^индистонда 
кенг ёйилган.
2. 

Download 8,71 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   130




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish