Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в



Download 8,71 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/130
Sana03.07.2022
Hajmi8,71 Mb.
#736396
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   130
Bog'liq
Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавхалар. Хайруллаев М.М

ё з и ш и г а
асос булган б^лса, а ж а б змас.
12. ЮСУФ ХОС Х О Ж И Б ВА АХМАД Ю Г Н А К И И Н И Н Г
И Ж Т И М О И Й - А Х Л О К И Я КА РА Ш Л А РИ
Юсуф Хос ^ о ж и б XI асрнинг кузга куринган шоири 
ва мутафаккири. У Урта Осиёда цорахонийлар х;укм- 
ронлик ь^илган даврда яшадн ва ижод 
1
^илди. У Бола- 
сурун шазфида 
бу шахар гоят гуллаб яшнаган бир 
даврда тугилди.
Юсуф Хос Хржиб узининг бирдан бир достоин бул- 
миш туркий тилда ёзилган, «К,ут,адгу билик» («Бахтга 
элтувчи билим») билан машхур булиб, бу достой биз- 
га тула холича етиб келган2. Мутафаккирнинг бош^а 
асарлари хам булган деб тахмин ^иладилар.
«К,Ута ДрУ 
билик» 
этик-дидактик асар сифатида 
Ш ар^ урта асрининг дунёвий адабиётига мансуб турк 
тилидаги 
э н г
йирик ёдгорликлардан биридир. 
Б у
асар, 
араб тилида ёзилган Ибн ал-Му^аффанинг «Китоб ал 
адаб ал-Кабир», Ибн К,Ут а йбанинг «Угон ал-ахбор», 
ал-Жахиднинг «Китаб ат-Таж» туридаги, 
ш у н и н г д е к
форс тилида ёзилган Низом ал-Мулкнинг 
« С и ё с а т н о -
ма», 
Кайковуснинг «Кобусномаси» 
ва 
шу 
х и л д а г и
Ш а р а д а кенг ёйилган >ггит-наси^ат жанрига 
м а н с у б -
дир.
Ушбу китоб 1069 йилда ёзилган булиб, муаллиф Уни 
К,аш^ар з^окими Сулаймон Арслон К,°рахонга 
б а г и ш л а -
1 Б оласугун — ^орахонийлар 
мулкларининг 
м а ъ м у р и й - с й ё с и й
м арказларидан бири булиб, ^озирги Кирризистон 
Р е с п у б л и к а с и я и н г
шаз^ри я^инида ж ойлаш ган.
2 «К,утадру билик»нинг ^ и р от, Копира, 
Н аманган 
нусхаЛа РИ
борлиги бизга маълум. Хирот нусхасини даставвал Г. В ам бери, с ? нг'
ра эса академ ик В. В. Р адл ов ^рганганлар.
91


ran, шунинг учун з^ам хон унга Хос Хо ж и б, яъни буюк 
ховнинг махсус масла.^атчиси унвонини берган.
Юсуф Хос Х^ожиб фаолиятига К.орахоний ^окимла- 
ринннг бу цадар юксак баз^о берганлиги х,амда унинг 
асосий асарига гоят катта ^изи^иш билан ^араганлиги 
шу билан изо^ланадики, бир томондан, « ^ у тад гу билик» 
ахлокда оид ^оидалар ва хул^-атвор 
мезонларининг 
узига хос бир кодекси булиб долган, иккинчи томондан 
эса, цорахонийлар сулоласи, давлатнинг дез<;к;он ва з^у- 
нарманд ахолиси наздида уз з^окимиятининг обру-эъти- 
борини барцарор этишга, шунингдек ^ушни ^окимлар 
томонидан тан олннишнга интилган.
Юсуфшшг фикрича, хоким ва унинг теварагидаги 
кишилар феодал ахлоци талабларига батамом мувофиц 
равишда узларини цандай тутишлари, «давлат илми» 
цоидаларига биноан бошцаришга урганиб олишлари 
хусусида ана шу китобдан барча зарур билимларни то- 
пишларн зарур эди.
Юсуф Хос }^ожиб Уз замонасининг ж уда билимдон 
кишисн эди. «К,утадгу билик» достони унинг адабиёт, 
тарих, фалсафа, ахлоцшунослик ва нафосатшунослик 
сохаснда жуда кенг билимларга эга эканлигидан дало- 
лат бериб турибди. У Эроннинг цазфамонлик эпоси би­
лан 
таниш булган. « ^ у та д гу 
биликнинг» Фирдавсий 
«Шоднома»си каби 
маснавий шаклида ёзилганлиги 
фикримизнинг далнлндир. 
Достонда «Шо^нома» ^аз$- 
рамонлари 
Ануширвон, 
Захдок, 
Фаридун, 
Рустам, 
Афрасиёб 
ва боищаларнинг номлари 
тилга олинган, 
М уаллиф уларни адолат, яхшилик, ж асорат каби оли- 
жанобликнинг узига хос бир мезони сифатида ифода- 
лаган ва достонда улар идеал з^окимнинг хислатлари 
тимсоли сифатида берилган.
Юсуфиинг ахлокий ^ араш лари у Ибн Сино мероси­
ни, хусусан, давлатнинг мураббийлик вазифаси тарбия 
орцали бартараф этиладиган иллат, мурувватли хоким 
ж ам и ят ва давлатни согломлаштириш шарти эканлиги 
каби масалаларни чук;ур Урганиб чивданлигидан дало- 
лат беради.
Гарчапд Юсуф объектив дунё ва ундаги одам худо 
томонидан яратилган, худонинг нигоз^и з^амма ерга етиб 
борадн, деб хисобласа з^ам, х>ар х>олда, мутафаккир ин­
соннинг 
шундан кейинги 
^исматини унинг 
^ациций 
з^аётга булган муносабатини худо оламни яратган, аммо
92


унинг ишларига бевосита аралаш манди деган ну^таи 
назардан туриб ^ал ^илади '.
Достон 
^а^рамонлари — ^оким 
Кунтугди 
адолат 
рамзи, вазир Ойтулди бахт (давлат) рамзн сифатида, 
вазирнинг угли Огдулмиш а^л рамзи сифатида м уал­
лиф томоиидан уйлаб топилгаи, биро^ улар мавжуд 
дунё намояндаларидир.
М утафаккир инсон ф а^ а т жамиятда, бошца киши­
лар билан мулоцотда ва узаро муносабатларда, ижти­
моий фойдали ме^натдагина чинакам камолотга етн- 
шади, деган шиорни илгари сурадн. «Инсонга фойда 
келтирмайдиган инсон — уликдир»,2 деб таъкидлайди. 
У жам иятда мехнат а^ли (дездонлар, чорвадорлар, 
уу-
нармандлар) 
х>ал 
1
^илувчи роль уйнашини уцтиради. 
Бинобарин Хос Хож иб х;окимга адолатли булиш, Узбо- 
шимчалик ва к;онунсизликка йул ^уймасликни м асла^ат 
беради. Чунки бу нарса инсоний ахлок; одоб нуцтаи 
назаридан 
мутлацо ёмоиликдир. Иккинчи томопдан, 
^аддан тапщари lyuiiinraii зулм хал
1
уш нг сабр-косасини 
тулдириши ва исёига олиб келиши мумкин.
Юсуф Хос Хож ибиннг ахлокий ^ араш лари унннг 
сиёсий ва ижтимоий царашлари билан чамбарчас 
6
o f

ланиб кетган. Унинг 
фикрича, ^окимларнинг, уларга 
муте кишиларнинг ^ар томонлама ахлокий камол то- 
пиши давлатнинг сиёсий ж и^атдан муста^камланиши- 
га, унинг обру-эътибори ошишига олиб келади. }^оким 
доно булса бонщарувнинг негизини aiyii ва адолат т а ш ­
кил этади. А^л ва адолат, шуб^асиз, ялпи бахт-саодат 
ва фаровойликка олиб келади; ж ам и ят аъзоларининг 
Узаро муносабатларида 
ахло^нинг дУстлнк, садоцат, 
^алоллик, ростгуйлик, ^урмат в мухаббат каби умум- 
инсоний мезонлари ^укмрон булади.
Уз ‘достонида мутафаккир ^оким билан хал^ урта- 
сидаги муносабатлар масаласига катта эътибор бериб 
келди. «Агар бек эл ^а^ида гамхурлик 
1
^илса, унинг 
ф у^аролари ж уда бойиб кетади. Борди-ю фу^аролар 
бойиб кетса, унда бекнинг ^амма истаклари руёбга чи- 
цади. Агар х а л ^ уз ахло^ини такомиллаштириб борса, 
б е к ..^ а м ахло^-одобда камол топиб боради, борди-ю
1 Юсуф Хос Дожиб, К^утадру билик, «Фан», 1972, 26- бет.
2 Уша ж ойда, 659—667- бетлар.
93


бек ахло^ли, одобли булса у уз халци учун яхшилик 
^илган булади»1,— деб таъкидлайди.
Юсуф «Кутадру билик»да идеал давлат, гуллаб-яш- 
наётган эл, халц ^а^идаги Узига хос бир утопик — ха ё ­
лий назарияни баён этишга интиладики, гуё бундай 
элда ,^ар бир киши уз урнида булиб, уз ижтимоий бур- 
чини фаол адо этиб боради.
Бу уринда Юсуф Хос Дожибнинг идеал эл ^а^ида- 
гн хаёлий лойи^аси билан Афлотун ва Форобийнинг 
идеал давлат ^а^идаги гояси уртасидаги давлатга бош- 
чилик цилаётган шахснинг ёки шахслар гуру^ининг ро­
ли ва вазифалари хусусида ухшашлик борлигини ^айд 
^нлиб утиш лозим. Афлотун узининг «Давлат» асарида 
хокимнинг а^л-заковатига, унинг давлатпано^ликдаги 
донишмандлигпга, ^онуп чицариш борасидаги ф аол и я­
тига, тарих ва бош^арув билимини (сиёсат)ни билиши- 
га, дунёвий фанлардан ва сарой ахлоцидан хабардор- 
лигига жуда катта а^ам ият беради.
«К,утадру билик» да бир 
к;атор 
бошца м асалалар 
х а м
^уйиладики, бу м асалалар асосан билимнинг тур­
ли со^аларига, хусусан Юсуф Хос Х^ожибнинг ахлокий 
^араш ларига тааллуцлидир.
Юсуф Хос Х1ожибнинг ахлоций ^ ар аш л ар и унинг 
ижтимоий-сиёсий, диний ва боцща гояларииинг неги- 
зини ташкил этади. М утафаккир фикрича, ода?3 ким- 
лигидан (^оким ёки оддий киши булишидан) 
цатъи 
назар инсон булиши лозим, чунки дунёда ф ацат ин- 
сонийликгина абадул-абад ^олади. Шу сабабли Уз но- 
мининг ^амиш а яхшилик билан эсланишини истаган 
киши ф а ^ а т яхшилик ^илиши лозим. М утафаккир ин- 
сонийлик деганда олижаноб ф азилатларга эга ахло- 
^ий баркамолликни назарда тутади. Зеро, ахлокий ка- 
молот — инсоннинг 
бутун 
даёти 
ва 
фаолиятининг 
бирламчи асосидир. У, жум ладан, шундай деб ёзган 
эди: «Кимнинг одоби яхши ва ахлоки тУгри булса, у 
киши мацсадига етади 
ва бахт унга кулиб боради», 
чунки, «яхши ахлоц жамики яхшиликларнинг замини- 
дир».
Ягона ма^садни кУзлаб жамиятнинг барча табаца- 
ларини 
ога-инилар сифатида муросага 
келтириш ва 
ана шу негизда одил ва гуллаб-яшнайдиган ж ам и ят

Download 8,71 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   130




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish