Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

5. ИМОМ А Л -Б У Х О Р И Й
(8 0 9 — 86 9)
И м ом Исмоил ал -Б ухорий 809 йил 13 м а й д а Бухо- 
род а т а в а л л у д топади.
И мом Бухорийнинг ёш ли к чогида отаси в а ф о т этади
ва онаси ц ули да к а т т а б улади . 10 ёш идан оц у а р а б т и ­
ли ва хадис ки тоб лари пи уциш ва ул арн и ё д л а ш г а ^унт 
билан кпрпшадп. Кеинн у бухоролик м у ^а д д и сл ар М у ­
х а м м а д ибн С ал л ом ал-11айкапдмн (777—839), Абдул- 
лох пбц М у х ам м ад ал -М аспадий а л -Ж у ъ ф п й хузурига 
бориб, \ а д и с д а р с л а р и г а
1
\а т н а ш а д н ва куц х ад и сларн и
ёд олади. 16 ёш ида И м ом Бухорий онаси ва акаси А^- 
м а д бил ан х а ж с а ф а р и г а отл ан ад и . С а ф а р асносида 
цайси ш а х а р д а н утса, у ш а ерд аги ^ад и с о л и м л а р и д а и
озми-купми хади с ужимай утмасди. Ш у тарифа Б ал х , 
Б а с р а , 
К у ф а, 
Б а гд о д , Д а м а ш ц , Ф а л а с т я н , 1^о^ира, 
М а к к а ва М а д и н а каби к у п л аб ш а х а р л а р д а г и маш хур 
хади с о л и м л а р и д а н шу илм сир-асрорини урган ади .
1
И м ом Б ухорий 
1
^ули очи^ ва х а й р -с а ^ о в а т л и бир 
киши 
б ^лган ли ги дан, 
отаси ш айх И с м о и л д ан мерос 
д олга н бойлигининг к а т т а ^исмини ф а к и р у мискин лар 
в а толиби и л м л а р з ^ т и ё ж и г а сарф э тар эди. Имом нинг 
х оти раси шу ^ а д а р кучли эдики, р и в о я т л а р г а к у р а х>ар 
д а н д а й китобни ц улга олиб, бир м а р т а б а м уто л аа ци- 
л и б чициши б и л ан .\ам м аси ёд и да ц о л а в е р г а н .^ И м о м
Бухорий юз минг са ^ и ^ ва икки юз минг райри сахи^ 
^ади сн и ёд б илар э к а н ./У н и н г ш о г и р д л а р и д ан Амр ибн 
Ф а л л о с « М у х ам м ад ибн Исмоил ал -Б у х о р и й га м а ъ л у м
б у л м а г а н ^адис, а л б а т т а , ишончли ^а д и с эм асд и р»,— 
д е г а н эди. У стозл ари да н И м ом А ^ м ад ибн Х а н б а л ал- 
М а р в а з и й (780— 855): «Бутун Хуросондан М у х а м м а д
ибн И см оил каби олим чи ^ц ан эмас»,— деб т а ъ к и д л а - 
ган эди. И м ом Б ухорий билан Б а с р а д а хад и с д а р си га 
ц а т н а ш г а н т а л а б а л а р д а н Х,ошим ибн И см оил айтади:
37

---

«И м ом Бухори й б и зл а р бил ан бирга д а р е э ш и тард и. 
Устоз ^ар и й б ун беш минг ^ад и с ри воят ^илдн. Ш у н д а
биз Бухорийга: «Сен нега ^ад и сл ар н и ёзм ай сан » д еган 
вак;тимизда: « С и зл а р ёзиб б ораётга н ^ад н ел ар н и мен 
устоз огзи дан ё д л а б ол аёт и р м а н » ,— деди-да, устоз р и ­
в оят ^и л ган >^амма х ад и сл ар н и бир ч ек к ад ан ёд д ан у^и б
берди. Ш у н д ан кейин биз ёзиб о л ган х а д и сл ар и м и зд а ги
х а то л а р н и унинг ёд д ан ук;ишларидан ту за ти б о л ад и га н
булдик».
Б а ъ з и р и во и тл ар г а кура, И м ом Б ухорий 16 ёш га 
к а д а м ц уйганида Абдулло^ ибн М у б о р ак ал -М а р в а зи й
(736—798) на Вацн ибн а л - Ж а р р о ^ (747—812) лар н и н г 
ки тобларннн б ат а м о м ё д л а б олган экан. И м ом Бухорий 
ёд олган хад и слари и ип г матнипи ,\адис айтувчи л ар ва 
уларн и нг т а р ж и м а н хол л ари билан бирга цушиб ёд о л а р
эди.
>Имом Бухорий ^ад и с у р г ан и ш д а б ар ч ага, л ав о зи м у
ёш ига ^ а р а м а й , бир хи лд а м у н о са б а тд а б 7 л а р эди. У 
айтади : «Киши илм б обида на ф а ц а т узи дан юцори ёки 
тен гд ош л ари дан, б а л к и узи дан паст, ш огирд б у л га н л а р - 
д а н ^ а м ^а д и с ол м агун ч а, етук м ухадд и с б у л а 
ол- 
майди». 
\
‘И м ом Бухорий: «Мен бир минг саксонта му^аддис- 
д ан ^адис эшитдим. У ларни н г ^ а м м а л а р и «И.мон — суз 
ва а м а л д а н и боратдир» д еган э ъти цод д аги ки ш и л ар 
эди»,— дейди. 
Ш о ги р д л а р и д а н
ш айх М у х а м м а д ибн 
Ю суф ал-Ф оробий (845—932): «Имом Бухорийнинг «ал- 
Ж о м е ъ ас-сахи^» л ари н и у зл а р и д а н туцеон минг ки­
ш и эш и тган »— дейди. 'Я на бир шогирди Абу С о л и ^ ибн 
М у х а м м а д а л -Б агд о д и й (820— 905) айтади: «И м ом Б у ­
хорийнинг б а г д о д д а л и к вац ти д аги д а р с л а р и г а мен ^ а м
ц атн аш а р д и м . Ш у н д а йигирма миигдан о р т ш ф о ^ та- 
л а б а ^озир б ула р эди»1
И м ом Бухорий йигирма ёш идан б о ш л аб китоб ёза 
б ош л аган . У кишгшинг ш о^ асари « а л -Ж о м е ъ ас-са- 
^
1
Ц» («И ш ончли ту и л ам » ) д ан т а ш ^ а р и й и ги рм а га яцин 
ки то б л ар и булиб, куп л ари б и зга ч а етиб к е лм аган . Мо- 
в ар о у н н а ^р м усулм онл ари диний Б о ш ^ а р м а с и ц ар ам о - 
ги да ги кутуб хон ад а И м ом Бухорийнинг « а л -Ж о м е ъ ас- 
ca^i-ц», 
«ат-Т ари х ал -к аб ир» 
(« К а т т а
тар и х » ), «ал- 
К,ироату .^алфа-л-имом» («И м ом о рти да туриб ’ цир'оат 
ц ил и ш »), 
« Р а ф ъ у -л-й а д а й н и
фи-с-салоти» 
« Н а м о зд а
икки 
1
^улни кутариш ») каби -асарларининг н у схал ари
м а в ж у д д и р . Б у н д а н ташк,ари, И м о м Бухорий «ал-А даб
38

---

ал .м у ф р ад » («А д аб д у р д о н а л а р и » ), «ат-Т ари х ал-авсат» 
(«У ртач а т а р и х » ), « а л -Ж о м е ъ ал -к аб ир» (« К а т т а ^а- 
д и с л а р т у п л а м и » ), « К и тоб -ал-и л ал» («Н у^сон ли ^адис- 
л а р ки тоби»), « Б и рр-ал -в ол и д а й н » («О та-онани ^урмат- 
л а ш » ) , 
«Китоб а л -а ш р и б а »
(« И ч и м л и к л ар ки тоби»), 
« К итоб аз-З у а ф о »
( « З а и ф л а р китоб и»), «Асомий ас- 
с а ^ о б а » (« С а ^ о б а л а р н и н г и см л ар и » ), «К итоб ал-куна» 
(«Х^адис ровий лари н ин г т а х а л л у с л а р и ^ ац и д а» ) каби 
к а т т а ва кичик ^ а ж м д а г и бир г^анча к и тоб л ар ёзганли- 
ги маълум.
‘И м ом Бухорийнинг Н и ш оп урд ан асл ватан и — Бухо- 
рога кайтиб келаётган и ни эш и тган у л а м о л а р , ватан - 
д о ш л ар , каринд ош -урурл ар уз х урсан д ч и л и к ва мам- 
нунл'икларини пзхор этиш учун унинг истицболига бир 
неча куилик йулга чикишиб, к а т т а т а н т а н а л а р бил аи
кутиб о л ад и л а р . |
И мом Бухорий Б у хорога келгач, м а с ж и д я^инидаги 
уйда 
и с т щ о м а т ^и л ад п ва д а р е беради. Ш у аснода 
И мом Byxopm ira аббосийя х а л н ф а л н гш и ш г Б ухород аги
ам ири Холид ибн А \ м а д ибн Холид аз*3у^алий: « Б у н ­
д а» буёц ам и рл и к саройн га келиб турипг на б о л а л а - 
ри м га (иккинчи ри воя тда : сарой а х л н га ) « а л -Ж о м е ъ
ас -са ^н ^ »д а н д а р е берииг!»— деб нома ю боради. И мом 
бу так л и ф н и ц аб ул ц ил м айд и ва: «Мен илмни х орл аб , 
султону ам и р л а р эш игига ол иб б орм ай м ан . А гар амир- 
га илм к е р ак булса, б о л а л ар и н и (иккинчи ри воятда: 
са р о й д а г и л а р н и ) уйим га ёкц м а е ж и д га юборсун!»— деб 
ж а в о б ц ай тарад и . Ш унинг н а т и ж а с и д а у зотнинг ф аз- 
лини к у р о л м а ган б аъ зн х ас ад гу й ш а х сл ар н и н г фитна 
в а ирволари т у ф ай л и амир а з - З у ^ а л и й И м ом Дэухорий- 
нинг Бухорони т а р к этиш и ^ а ц и д а ф а р м о н беради. Бу 
в о ц е ад ан х а б а р топган С а м а р к а н д о л и м л ар и И м ом нинг 
С а м а р ц а н д г а
кучиб 
келишини 
илтимос к^иладилар. 
И м о м бу илтимосни ^а б у л ^илиб, й улга чицади. Л екин 
С а м а р ц а н д г а етмай, Х а р тан г 
^
и ш л о р и
(^озирги Пай- 
а р и ^ но^ияси х у д у д и )д а г и ^ а р и н д о ш л а р и д а н Абу М а н ­
сур Ролиб ибн Ж и б р и л деган кишинимг уйига тушиб, 
бир неча кун шу ерд а бетоб булиб ётиб ^ о л а д и ва 869 
йили рам'азон ойининг охирги куни, ш а н б а кечаси ва- 
ф от этади. Эртаси хай и т куни ж а н о з а ^ и л и б , имом Б у ­
хори й шу Х а р тан гд а д а ф н ^и лин ади .
И м ом
Бухорийнинг мусулмон м а м л а к а т л а р и дини 
ва м а ъ н э в и я ти н и н г р и вож и
учун ц илган х и зм а т л а р н
б ир неча а е р л а р утиш ига ц а р а м а й , ^о зи р га ч а нихоятда
39

---

ул утл ан ад и , ^у р м а т цилинади. Унинг бой меросида д и ­
ний т а ъ л и м о т л а р бил ан бирга а х л о
1
\-одоб, урф-одат, ин- 
с о н л арв арл и к, мехр-шафк,ат, д у с т-б и р о д а р л и к к а катта 
эътибор берилган.
И м о м Бухорий баён этган ^ а д и с л а р д а цатор динни 
туш ун ч ал ар, ц ои д ал а р, 
та р т и б л а р , исломнинг инсон 
учун, унинг м а ъ н а в и я т и учун ах.амияти, ижтимоий ри- 
в о ж л а н и ш га таъ сири, ж а м и я т д а г и роли каби м а с а л а ­
л а р кенг акс эттирилган.
Ш у бил ан бирга И м ом Бухорий 
$з
а с а р л а р и в а таъ- 
лим отид а 
диннинг ахлоки й то м о н л ар и
ва таъ си рин и
р и в о ж л а н т н р н ш га х а р а к а т цилади. Унинг бутун мусул- 
мон дунёсида маш хур булнб кетган асосий ас ар и «Ал- 
Ж о м е ъ ас -с а .\н \» д а туи л ан га п
^ ад н сл ар н п н г 
асосий 
м азм ун и ислом д ш ш д а , М у х а м м а д п ай гам б ар н и н г кун- 
д а л и к ф а о л и я т и д а
ахлоки й м а с а л а л а р н н н г
н и^оятда 
му^им роль уй наганини исботлайди. Унда ахло^нинг 
энг му^им ва асосий ^ и р р а л а р и — инсонп арварли к, ин- 
сонийлик, дустлик, х ам корл и к , ^ з а р о ёрд ам , са до^а т, 
ме^рибонлик, в иж дон л и ли к, р а ^ м д и л л и к , поклик каби 
х и с л а т л а р ан и ^ м а с а л а л а р д а , м а с а л а н , ота-онага, ёр- 
б и р о д ар га , 
1
^уни-цушнига, б о л а л а р г а , 
м о л -м у л к ка му- 
н о саб ат м и со л л ар и д а намоён этилади.
И м ом Бухорий 
мероси мусулмон м а м л а к а т л а р и д а
ислом д у н ё ^ а р а ш и ва ахлоки, унинг и н сонп арв арл и к 
м азмунининг кенг т а р ^ а л и ш и д а мухим роль уйнадн ва 
чуцур из цолдирди.