223-расм. Тулкининг умурткалари (олдидан куриниши): А-буйин булими, Б-кукрак
белыми: 1-умуртка танаси, 2-устки ей, 3-остист усимтаси, 4-устки ёйларни бирикиш юзаси,
5-орка мия канали, 6-кундаланг усимта, 7-буйин ковургасининг колдиги, 8-ковурга, 9-кон
томирлари учун тешик, 10-ковурга бошчаси, 11 -ковурга буртиги.
Умуртка танасининг олд ва орка юзларида
сутэмизувчилар учун
характерли булган ясси бутим юзалари (платицел умурткалар) бор, улар
юмалок тогай диск-лари-менисклар билан бир-биридан ажралган. Буйин
булимида купчилик сутэмизувчиларда еттита умуртка булади. Факат ламантин
ва ялковларнинг - Choloeopus hoffmani тур ид а 6 та, ялковларнинг Bradypus
уруги турларида эса 6 тадан -10 тагача буйин умурткалари булади. Биринчи
буйин умурткаси атлас ёки
атлантнинг
олд
томонида иккита
бирикув
юзаси
бор, шу юзалар ёрдами билан бош скелетининг иккита энса буртмасига
бирикади. Шунинг учун бош скелети атласга нисбатан факат вертикал текислик
буйлаб харакат эта олади хамда атлас бош скелет билан бирга иккинчи буйин
умурткаси-эпистрофейнинг тишсимон усимтаси да хам айлана олади. Эпистро-
фейдаги тишсимон усимта аслида атласнинг ажралган танаси хисобланиб, у
эпистрофейга мустахкам бириккан. Эпистрофейнинг
кундаланг усимталари
калта ва кичик булиб, оркага кайрилган ва улар да умуртка артерияси учун
тешик бор. Юкори ёки неврал ёйларнинг устида калта остист усимталари
булади. Калган буйин умурткалари ковурга руд им ентл арига кундаланг
усимталарнинг кушилиб, ичидан кон томирлари
утадиган канал хосил килиши
билан хар актер л анад и. Юкори ёйларда куш ни умурткаларни бир-бири билан
харакатчан бирикишини таъминловчи бириктирув юзалари булади.
Сутэмизувчиларда буйнининг узунлиги умурткалар сонига эмас, балки
уларнинг узунлигига боглик. Буйин умурткалари жирафа ва бошка туёклиларда
жуда узун, чунки бошининг харакатчанлиги озик олишда мухим ахамиятга эга.
Буйин умуркалари йирткичларда хам яхши ривожланган, Китсимонлар да,
кемирувчиларда ва ер казиб тупрок остида яшовчи
дар ранд ал ар да буйин
умурткалари жуда киска ва кам харакатчан булади.
Кукрак булими умурткаларининг сони турли сутэмизувчил арда 9 тадан
24 тагача, купинча 12-15 та (тулкиларда 13 та) булади, китларда 9 та, Choloepus
уругига кирувчи ялковларда 24 та булади. Кукрак умурткаларининг олдинги 7
тасига ковургалар ва бу ковургалар пастки томондан туш суягига бирикади,
бундай ковургаларни чин ковургалар дейилади. Крлган кукрак умурткаларида
390
www.ziyouz.com kutubxonasi
хам ковургалар булиб, уларни етим ковургалар дейилади,
чунки
бу ковургалар
туш суягига етиб келмайди.
Туш суяги бирин-кетин жой олган 6 та суяк сегментлардан иборат булиб,
учи узунрок тогай пластютка-киличсимон усимтага айланиб кетади. Олдинги
энг катта сегмента ту т дастаси дейилади. Шундай
килиб сутэмизувчиларда
кукрак умурткалари, ковургалар ва туш суяги бирлашиб кукрак кафасини хосил
килади. Шу билан бирга куршапалаклар билан олдинги оёкдари яхши
ривожланган ва ерни яхши ковлайдиган крталарда туш суягида сегментация
йуколади ва кичикрок кукрак тож суягига айланади ва унга худди
кушларникига ухшаб мускуллар бирлашади.
Умурткалар танасидан юкорига орка мия канали деворини хосил килувчи
устки ёйлар чикади. Устки ёйлар устида оркага кайрилган баланд остист усимта
жойлашган. Кукрак умурткаларининг хаммасида ковурга бор. Ковургалар
суякдан иборат устки (орка) ва тогайдан иборат пастки (корин) булимлардан
ташкил топган. Барча ковургалар узининг
бошчаси билан иккита кушни
умуртка танасига, шунингдек, буртма ёрдами билан кундаланг усимталарга
бирикади. Натижада ковурганинг умурткага
куш бирикиши вужудга келади. Крвурганинг
боши билан буртмаси
оралигида хосил булган
тешикдан кон томирлари утади.
Бел булимида умурткалар сони турли
сутэмизувчиларда 2 тадан 9 тагача (итларда 6
та, куён ва тулкиларда 7 та) булади. Бел
умурткаларида рудиментар ковургалар бор.
Купчилик
сутэмизувчиларда думгаза
умурткалари узаро ва чанок суякларига ку~
шилган 4 та умурткадан иборат. Булардан
факат олдинги 2 таси хакдкий думгаза
умурткаси
хисобланади, колган 2 таси эса
думгазага
ёпишган дум умурщаларидир.
Иирткичларда думгаза умурткалари сони 3 та,
куёнда 4 та, нотулик тишлиларда 10 та,
урдакбурунларда эса 2 та булади. Китсимон-
ларда ва сиренларда думгаза умурткалари
булмайди.
Дум
умурткалари
сутэмизувчиларда
анча узгарувчан. Масалан: гиббонларда 3 та,
узундумли яшерларда 46-49 та, тулкиларда 19
та, куёнларда 15 та, орангутанларда 3 та,
одамларда 3-6 та (одатда 4 та) булади.
Умурткаларкинг харакати хам турли
сутэмизувчиларда хар хил булади.
Майда
сутзмизувчиларнинг умурткалари бир-бири
билан харакатчан бирлашган ва улар елкаси-ни
ёйсимон букади. Иирик сутэмизувчиларда
Do'stlaringiz bilan baham: