Доктори, проф. Э. Шерназаров



Download 27,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet300/392
Sana27.03.2022
Hajmi27,26 Mb.
#513337
1   ...   296   297   298   299   300   301   302   303   ...   392
Bog'liq
Zoologiya (xordalilar) - S. Dadayev, Q. Saparov

217-расм. Толай говушкони.
381
www.ziyouz.com kutubxonasi


вактида доимо иищаланиб турган жойларида кадокдар (бармок таги, айрим 
маймунл арнинг куймич кадоги, туяларнинг тиззаларидаги кддок^ари) хосил 
булади.
Эпидермиснинг остки юзасида чукурчалар хосил булади. Бу чукурчаларга 
чин терининг сургичлари кириб туради. Бу эса терининг иккала кавати зич 
бирикишини таъминлайди, чунки эпидермисда кон томирлари булмайди ва 
эпидермис чин теридан озик моддаларни ва кислородни факат диффуз йул 
билан олади. Мальпигий кават хужайраларининг булиниб туриши хисобига 
уларнинг урни тулиб боради.
218-рас м. Сутэмизувчилар терисининг тузили шн: 1 -эпидермиснинг сиртки (юза) шох
катлами (хужайралар вакг-вакти билан тушиб туради), 2- тирик хужайрали эпидермиснинг
чу кур катлами (мальпигий катлами), 3-чин тери катлами (кутис), 4- жун, 5-тер бези, 6-тер
бези йулининг тешиклари, 7-ёг бези, 8-жун мускуллари, 9-терининг бириктирувчи тукима
толалари, 10-кон томирлари, 11-жун асосидаги с^ргиччаси.
Сутэмизувчиларнинг эпидермис тери кавати хар хил тери хосилаларини- 
соч, тирнок, туёк, ковак шох (буту л ар дан тадщари), тангача ва турли безларни 
беради.
Хакикий (чин) тери, яъни кутис кавати сутэмизувчиларда жуда яхши 
ривожланган, калин булади. Чин тери кавати жуда мураккаб тур хосил килувчи 
толали бириктирувчи тукимадан иборат булиб, бу ерда ёг туппланади. Бу кават 
тери ости ёг клетчаткаси деб аталади. У китларда ва тюленларда хамда 
курукликда яшовчи айрим сутэмизувчиларда (юмронкозик, буфсик, сугур, айик) 
яхши ривожланган. Улар учун ёг кават асосий энергетик манба булиб хизмат 
килади.
Терининг калинлиги хар хил турларида фар к; килади. Одатда, совук, 
икдимда яшовчи сержун сутэ мизу в чил ар да териси юпка булади. Е^ёнларнинг 
териси хам жуда юпка, нозик ва кон томирлари кам булади. Куённи терисидан 
ушлаган йирткич унинг терисини осонгина узиб олади, куённинг узи эса кочиб 
кутилади. Х,осил булган жарохат конамайди ва тез тузалиб кетади. Сичконлар, 
кушоёкдар, олмахонларда узига хос дум автотомияси кузатилади. Уларнинг
382
www.ziyouz.com kutubxonasi


дум териси енгиллик билан шилиниб, хайвонга кочиб кутулиш имконини 
беради.
Сутэмизувчилар учун жун коплами рептилияларда тангачалар, кушларда 
пат-парлар сингари характерлидир. Купчилик сутэмизувчиларнинг териси жун 
билан копланган. Факат айрим турлари иккиламчи марта жунларини тулик ёки 
кисман йукотган. Масалан: дельфинларда жун мутлако булмайди, китларнинг 
лабидагина жун сакланган. Лекин китсимонларнинг эмбрионларида сийрак 
булсада жун булади. Куракоёклиларда жун коплами редукцияланган. Айникса, 
у моржларда яккол куринади. Хдёти куруклик билан купрок боглик булган 
кулокдор тюленларда (денгиз мушукларида) жун коплами бошкаларга нисбатан 
яхширок ривожланган. Жунлар терида жойлашган илдизчалардан усиб чикади, 
яъни тери устига чикиб турган жун уки ва тери остида жойлашган илдизни 
курит мумкин.
Жун уки узак, кобик кисми ва теридан иборат. Узак говак тукимадан 
иборат булиб, унинг хужайралари орасида хаво булади. Крбик кисми аксинча 
жуда зич булиб, жуннинг каттиклигини таъминлайди. Юпка ташки тери уни 
кимёвий ва физик таъсирлардан мухофаза килади. Жуннинг илдизчаси махсус 
жун (соч) халтасида жойлашган. Халтачага ёг безларининг йуллари очилган 
булиб, безлар ажратган секрет тери ва жунни мойлаб, кайишкок килади, уларга 
сув юктирмайди.
Жун халтасига силлик мускул толалари бирикади, улар кискарганда жун 
халтаси узининг холатини узгартириб жун диккайиб, дарранда х)фпаяди. 
Купчилик даррандаларда жун тери юзасига бироз ётик булиб, учи маълум бир 
томонга караб усади. Бу ходиса ворс деб аталади. Ер ковловчилардан - крот ва 
курсичконларда ворс булмайди.
Вибриссалар, киллар ва ниналар шакли узгарган жунлар хисобланади. 
Ниналар химоя вазифасини бажаради ва улар типратикан, жайра, ехидналарда 
булади. Вибриссалар ва киллар туйгу вазифасини бажаради. Улар хайвон- 
ларнинг факат бош кисмида булмасдан, балки панжа ва кукрак кисмида, 
кротларда эса хатто думида хам булади.
Муйна хамма даррандаларда хам булмайди, айрим турларида (фил, сирен, 
каркидон) жунлари жуда сийрак булиб, уларда муйна умуман булмайди. 
Муйнанинг калинлиги ва жунининг узунлиги сутэмизувчиларда хилма-хил 
булиб, даррандаларнинг систематик холатига, йил фаслига ва географик 
таркалишига боглик. Совукда яшовчиларнинг муйнаси одатда узун ва калин, 
шунингдек уларнинг муйнаси кишда ёздагига нисбатан анча узун ва калин 
булади. Муйнани ташкил этадиган жунлар бир хил булмайди. У ворс хосил 
этадиган бирмунча узун ва калин иншчка жун, яъни тивитдан иборат булади. 
Бундай холат бобр, урдакбурун, кундуз ва денгиз мушукларида кузатилади. 
Крот ва курсичконларда муйна факат тивитдан, вояга етган тюленларда эса 
аксинча факат килдан иборат булади. Эски жунларнинг тушиб кетиши ва 
уларнинг янгилари билан алмашиниши туллаш дейилади. Баъзи тур 
сутэмизувчиларда туллаш бир йилда икки марта булади, яъни бахорда ва кузда 
(олмахон, тулки ва кротларда), Бошка тур сутэмизувчиларда эса бир йилда бир 
марта туллаш булади яъни, бахорда эски жунлар тушуб кетади ва езда янгилари
383
www.ziyouz.com kutubxonasi


усиб чикади (юмронкозикларда). Республикамизда таркалган купчилик дарран- 
далар бир йилда икки марта, яъни бахорда ва кузда туллайди. Бунда бахорги 
туллаш тез, кузги туллаш эса секин утади. Кузнецовнинг (1941) маълумот- 
ларига кура олмахоннинг 1 см2 териси устидаги жунининг микдори ёзда 4200 
та, кишда эса 8100 тагача етади. Куённики ёзда 8000 та, кишда 14700 тагача 
борада.
К^урикпикда яшовчи барча сутэмизувчиларнинг бармок учларида 
эпидермис хосил ал ари-тирноклари, чангал тирноклари ва туёкдари булади 
(219-раем).

Download 27,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   296   297   298   299   300   301   302   303   ...   392




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish