Доктори, проф. Э. Шерназаров



Download 27,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet301/392
Sana27.03.2022
Hajmi27,26 Mb.
#513337
1   ...   297   298   299   300   301   302   303   304   ...   392
Bog'liq
Zoologiya (xordalilar) - S. Dadayev, Q. Saparov

219- 
раем. 
хил сутэмнзучилар бармокларининг буйига кесими: А- маймунники, Б-
одамники, В-итники, Г-отники. 1- чангал тирнок ёки тирнок пластинкаси, 2- туекнинг шох
девори, 3- бармок встикчаси, 4- стрелка, 5- таглик пластинкаси.
Бу хосилалар китсимонларда, к)фшапалакларнинг олдинги оёкларидаги 
бармокдарида булмайди, сиренлар ва тюленларда эса кам тараккий этган.
Дарахтда яшовчи даррандаларда тирноклари уткир ва кучли букилган, 
ерни ковлаб яшовчиларда - чузилган ва ялпок булади. Одатда мушуксимон- 
л арнинг (гепарддан ташкари) тирноги ичкарига тортилади.
Маймунларга хос булган тирнок анча ясси, сербар, бармок учини факат 
устки томонидан коплаб туради. Уларда бармок учини пастдан коплаб 
турадиган юмшок бармок ёстикчаси тараккий этган булади, бунга тирнок 
пластинкаси дейилади. Них;оят бармок учини олдинги ва ён томонлардан х;ам 
>фаб олган шох модда-туёк х,осил булади. Туёкда тирнок пластинкасига мос 
келадиган шох девор, шох таглик ва стрелка булади. Кррамол, антилопа, куй ва 
эчкиларнинг шохлари хам шох модда хосиласи хисобланади. Улар эпи- 
дермисдан х;осил булиб, м>хтакил суяк укида жойлашади ва пешона суякларига 
бирикади. Бу шохларнинг ичи буш булиб, синса ёки тушеа кайта усиб 
чикмайди, яъни тикланмайди. Бугуларнинг шохи суяк хосиласи ва чин теридан 
ривожланади, бу шохлар хар йили тушуб туради.
Бир канча сутэмизувчиларнинг думи ва оёкларида тангачалари бор, бу эса 
судралиб юрувчилар ва кушлардаги тузилмаларга мос келади. Бу тангачалар 
халталиларда, хашаротхурларда ва кемирувчиларда (сичкон, каламуш, бобр) 
булади. Яш ер л ар ва панголинларда тангачалар кучли ривожланган булиб, 
гавдасини тулик коплаб олади.
Сутэмизувчиларда тери безлари ва бошка безларининг секрети (жинсий 
ва овкат хазм килиш йуллари, сийдик, ихтисослашган безлар секрети каби) 
тур л ар орасида энг мухим кимёвий сигнализация воситаси булиб хизмат
Г
384
www.ziyouz.com kutubxonasi


килзди. Муайан яшаш жойига эга булган хдйвонлар индивидлари жуфтлари, 
оилалари уз жойларини тамгалайди. Хвд тамгалари тошлар, тункалар, алохдца 
дарахтлар ёки ер устига куйилади. Тери безлари асосан сутэмизувчиларда 
эпидермал муртакдан х;осил булади ва бу безлар чин терига чуккан булади. 
Сутэмизув чилар терисидаги безлар тузилиши ва функциясига кура кушлар- 
никвдан фар»; килади. Сутэмизувчилар терисида асосан тер, ёг, хдд ва сут 
безлари булади.
Тер безлари найчасимон ва уларнинг ички кисми тугунаксимон. Улар 
бевосита тери юзасига ёки жун халтачасига очилади. Бу безнинг эпителий 
хужайралари тер ишлаб чикаради. Тернинг 97-99 % ни сув ташкил килади. Бу 
сувда мочевина ва креамин, ёг кислотаси ва туз эриган *олда булади. Тер 
безлари сув ва парчаланиш махсулотларини тадщарига чикариш ва тана 
юзасини совутиш вазифасини бажаради. Тер ажралишини бош ва орка 
мияларнинг иссшдшк маркази бошкариб туради. Тер безлари приматларда ва 
туёклиларда яхши ривожланган, итлар, мушуклар ва кемирувчидарда нисбатан 
суст ривожланган. Кемирувчиларда кафтларида булади. Китсимонлар, ялков ва 
яшерларда тер безлари ривожланмаган.
& безлари узум боши шаклида булиб, деярли х;амма в акт жун 
халтачасинннг воронкасига очилади. Ёг секрета терини ва жунни мойлаб, 
уларни куриб колишдан ва хул булишдан саклайди. Ёг безлари айникса 
китсимонларда, курак оёкяиларда, совук икдимда яшовчи дарранд ал арда ва 
кишки уйкуга кетувчи сутэмизувчиларда яхши ривожланган.
Х*ид безлари шаклан узгарган тер ва ёг безларидан ёки *ар иккала без 
кушилишидан хосил булади. Дид безлари Америка скунслари (Mephitis) ва 
сувсарларда кучли ривожланган. Мускус безлари кабарга, вихухол, кундуз ва 
ондатраларда хам булади. Бу безлар хайвонларни бир-бирини топишда ва 
узларини химоя кшшшда мухим ахдмиятга эга Х.ВД безлари махсус 
халтачаяарга очилади. Сувсарсимонларда хид безлари орка чикарув кисмида 
жойлашган. Бу безлар секрета куланса адзга эга булиб, хайвон узини - узи 
химоя килишда фойдаланади. Баъзи сутэмизувчиларда хдцли безлар хар хил 
жинслар бир-бирларини ахтариб топишда ёрдам беради. Масалан: эркак 
кабаргаларда корин кисмида махсус копчвда, бобрларда, ондатраларда думлари 
тагида махсус хдд безлари бор, кавш кайтарувчилардан - бугуларда, куйларда, 
кийикяарда ёш халтачалари ва эчкиларнинг туёкларида х,ам хдали безлари бор. 
Бу безлар туёкнинг бир-бирига суркалиб ишкаланадиган юзасини ёглаш 
учунгина хизмат килмай, балки изларида *ид колдириб бир - бирини ахтариб 
топишида хам ёрдам беради.
Сут безлари хдмма сутэмизувчиларнинг ургочиларида булади, сут 
безлари шакли узгарган оддий найсимолн тер безлари хисобланади. 
Сутэмизувчиларда сут безларининг жойлашиши ва улардаги сургичлари сони 
щр
хил булади.
Клоакалил арнинг (урдакбурун ва ехидналарда) сут бези найга ухшаб 
тузилган ва гурух, булиб жойлашган. Сут безлари урдакбуруннинг корнида
ехвднанинг чотида хшхтачада жойлашади, сургичлари булмайди ва сут 
безининг чикариш йули корнидаги майдончага ёки халтачага очилади.
385
www.ziyouz.com kutubxonasi


Болалари бу суши ялаб олади. Крлган сутэмизувчиларда сут безлари мураккаб 
тузилган, узум бош ига ухшаш шаклга эга ва чикариш йуллари сургичларга 
очилади. Сургичлари баъзи тур сутэмизувчиларда икки катор булиб, 
кукрагидан то чотигача жойлашади (хашаротхурлар, йирткичлар, кемирув­
чилар), бошкаларида кукрак кисмида (приматлар, куршапалаклар) жойлашган. 
Сутэмизувчиларда сургичлар сони х;ар хил, энг ками бир жуфт. Бундай 
сургичлар маймунлар да ва кур ш ап ал акл ар д а кукрак кисмида, куйларда, 
эчкиларда ва филлар да эса чотида жойлашган булади. Айрим сутэмизувчиларда 
сургичларнинг сони 5 жуфтдан 12 жуфтгача боради ва бундай сургичлар асосан 
сичконсимонлар, хашаротхурлар ва айрим тур халталиларда булади. Сургичлар 
чин ва сохта сургичларга булинади. Чин сургичда сут безларининг йуллари 
талайгина тешиклар билан сургич учига очилади. Чин сургичлар маймунлар ва 
кемирувчиларга хос.
Сохта сургичлар да сут безларининг йуллари сургични тешиб утадиган 
анча узун у мумий канал тубига очилади (йирткичлар, туёклилар).
Сут организмдан чикадиган бошка секретлардан фарк килади. Сут асосий 
овкат булиб, осон хазм булади ва бола учун зарур озука хисобланади. Сут 
таркибида оксил, сут шакари, ёг, минерал тузлар ва 90 % сув булади.
Шундай килиб, сутэмизувчиларнинг тери когтлами жуда куп вазифаларни 
бажаради. Тер безларининг секретлари терини югща парда каби коплаб олиб, 
унинг эластиклигини таъминлайди, хулланишдан ва инфекция киришидан 
саклайди; секретларнинг уткир хдди тур ичидаги мунос абатл ар да мухим 
ахамиятга эга. Эпидермиснинг шох кавати терини механик шикастланишлардан 
химоя килади ва сув йуколишини камайтиради. Жун коплами ва териости ёг 
клетчаткаси и сс и клик йукотишни камайтиради, тана хароратининг доимий 
булишини ушлаб туради. Бундан ташкари, териости ёг клетчаткаси энергия 
захираси булиб хизмат килади. Тер безларининг фаолияти терини сув-туз 
алмашииувида ва тер мор егул яцияд а иштирокини аниклайди. Сувда яшовчи 
сутэмизувчиларнинг тер ва жун коплами уларнинг гавдаси гидродинамик 
сифатини оширади.
Мускул системаси. Сутэмизувчиларнинг мускуллари юксак даражада 
дифференциаллашган ва куп микдордаги турли-туман мускуллардан ташкил 
топган Сутэмизувчиларда терининг муайян кисмини харакатга келтирувчи 
мускуллар кучли ривожланган. Уларнинг харакатга келиши туфайли жуннинг 
ХЗфпайиши, вибриссаларнинг харакатига ва тиканларнинг кутарилишига имкон 
беради. Масалан: от в а эшаклар териости мускуллари ёрдамида хатто 
терисининг озгина бир кисмини хам харакатга келтира олади. Лун ж ва 
лабларни хосил килишда хам тери ости мускуллари иштирок этади. Озикни 
тутиш ва унга механик ишлов бериш билан боглик булган чайнаш мускуллари 
хам кучли ривожланган.
Мускуллар скелет суякларига бириккан булади. Олдинги ва орка оёк 
мускуллари ва тананинг орка кисмидаги мускуллар энг яхши ривожланган 
булади. Диафрагма мускуллари хам узига хос булиб, кукрак кафасини корин 
бушлигидан ажратиб туради. Диафрагмани факат кизилунгач тешиб утади. 
Диафрагма факат сутэмизувчилар учун хос булиб, бир томондан нафас олиш
386
www.ziyouz.com kutubxonasi


вактида иштрок этади, чунки пастга тушганда кукрак кафаси кенгаяди, ю кор ига 
кутарилганда эса тораяди. Иккинчидан диафрагма хайвоннинг тезак чикариш 
актида хам корин мускуллари билан бирга иштрок этади. Сутэмизувчиларни 
юзида, айникса, приматларда мимика мускуллари кучли ривожланган.
Сув мухитида яшовчи сутэмизувчилардан, китсимонларда купгина 
мускуллари (юрак, скелет мускуллари) организмда кислород захирасини 
(запасини) таъминловчи миоглобин куп ми кд орд а булади, натижада бундай 
дарравдалар сув остида узок в акт колишини таъминлайди.

Download 27,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   297   298   299   300   301   302   303   304   ...   392




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish