Доктори, проф. Э. Шерназаров


-расм. Клоакалн сутэмизувчилар



Download 27,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet323/392
Sana27.03.2022
Hajmi27,26 Mb.
#513337
1   ...   319   320   321   322   323   324   325   326   ...   392
Bog'liq
Zoologiya (xordalilar) - S. Dadayev, Q. Saparov

239-расм. Клоакалн сутэмизувчилар: 
1
-ехидна; 2-урдакбурун; 3-проехидна.
Сувда ва курукликда хаёт кечиради. Тана узунлиги 65 см атрофнда 
булади. 
Унинг териси калин
киска, 
майин 
жун билан копланган. 
Урдакбуруннинг сербар ясси тумшугининг икки ёнига шох пластинкалар 
урнашган, бу шох пластинкалар тилининг шох пл астиикал ар и билан бирга 
галвир хосил килади, натижада шу галвир билан балчикдан уз озигини су зуб 
олади. Вдиска беш бармокли оёклари да сузгич пардалари бор, олдинги 
оёкларидаги пардалари узунрок булиб, бармок учидан чикиб туради, ерни 
казиганда (курукда.) пар дат ар оркага кайрилади. Ёш >фдакбурунларда бир нечта 
тиш булиб, вояга етганда улар йуколиб кетади. Эркаги йириклиги ва думи 
остида тикансимон усимтаси борлиги билан ургочисидан фарк килади. 
Клоак асидан махсус йул оркали дум тиканчасига зад ар л и сую клик окиб туради 
ва эркак урдакбурун ушбу захарли тикани билан душманларини задарлайди, 
Урдакбурунлар тухум куйишдан олдин 5-20 метр келадиган килиб ер остида уя 
казийди. У яга кириш жойи анча кенг булиб, ичкарига караб торая боради. 
Одатда уяга кириш жойи сув остида булади. У яга 1,5-1,8 см ли 2 та, баъзан 1 та 
ёки 3 та юмшок кобикли тухум ку яд и. Сунгра ургочи урдакбуру нл ар уя 
тешигини ичкаридан суваб тухумини босиб етади. Ургочи урдакбурун факат
410
www.ziyouz.com kutubxonasi


чумилиш учун уясидан ташкарига чикади ва хар гал уясига кирганда уя 
тешигини кайтадан сувайди. Шуни таъкидлаш керакки, ургочи урдакбурун 
жинсий органида оталганган тухум 15 кун давомида тухум йулида 
ривожланади ва кейин ташкарига чикади. Шунинг учун урдакбуруннинг 
ургочиси ташкарига оталанган тухум куймасдан, балки ривожланишининг 
ярмидан купроги она организмида утган у ста юмшок тухум кобиги билан 
копланган эмбирион чикаради. Тухум халтаси булмаслиги билан ехидналардан 
фарк килади. Бу ярим ривожланган юмшок пустли тухумни ургочи урдакбурун 
уясида 9-10 кун босиб ётади, сунгра боласи тишлари ёрдамида тухум кобигини 
тешиб ташкарига чикади, У жуда нозик булиб, 4 ой мобайнида уясидан 
чикмайди ва бу даврда онаси уни сут билан бокади. Урдакбурунлар сувда яхши 
шунгий олади ва сувдаги моллюскалар, кискичбакасимонлар, хашаротларнинг 
личинкалари хамда чувалчанглар билан озикланади. Улар асосан эрталаб ва 
кечкурун фаол булади. Урдакбурунларнинг муйнаси кимматбахо хисобланади, 
муйнаси учун илгарилари куп овланган. Хозирги вактда урдакбурунни овлаш 
такикланган. Гушти хидли булсада, махаллий халк овкатга ишлатади. 
Туткунликда яхши яшамайди. Факат Нью-Йорк хайвонот богида 2 та 
урдакбурун 10 йил яшаган,
Ехид нал ар оиласи ехидналар ва проехидналар уругига булинади. Бу 
оила
1
а 2 та тур ехидна ва 3 та тур проехидна киради, Ехидналар уругига 
кирувчи Австралия ехиднаси (Tachyglossus aculeatus) Австралияда, Тасманияда 
ва Янги Гвинеяда учрайди. Проехидналар уругига кирувчи проехидна 
(Zaglossus bruijni) турининг 3 та кичик тури бор, Проехидна факат Янги 
Гвинеяда учрайди. Проехидна ер ковлашга мохир дарранд а хисобланади. Гавда 
узунлиги 80 см булиб, териси жун аралаш 6-8 см гача булган уткир учли 
ниналар билан копланган, 
оёклари киска, 
лекин тирноклари кучли 
ривожланган, тумшуги узун ва шох кин билан копланган. Ингичка ёпишкок 
сулак билан копланган тили чувалчангсимон узун. Ехидналар у яда яшайди, 
асосан чумолилар ва термитлар билан озикланади, огирлиги 10 кг гача боради. 
Ехидналар ерга 1-1,5 см катталикдаги 1 та, баъзан 2 та тухум куяди. Она 
организмида оталанган тухум 16-27 кун ривожланиши мумкин. Тухум 
куйишдан олдин ургочисининг корин томонида тери халта хосил булади. 
Ургочиси тухумини (ехидна) тери халтасига солиб, ривожланиш даврини 
утказади.
Тухум сариклиш хисобига ривожланади ва 10-11 кундан кейин боласи 
чикади. Халтадаги харорат +33 +35°С булади.
Ехидналар тунда фаол булиб, тог ва текисликдаги сернам калин 
бутазорларда яшайди. Ехидналар тухумидан чиккан боласининг катталиги 2 см 
булади, у 8 см булганча онаси халтасида сут ялаб усади, сунгра халтадан чикиб 
мустакил хает кечиради. Улар туткунликда яхши яшайди. Туткунликда 27 
йилгача ва табиатда 30 йилгача умр к)фиши мумкин. Махаллий ахоли 
ехиднанинг гушта ва ёги учун ов килади.
411
www.ziyouz.com kutubxonasi


Териялар ёки дакикий даррандалар (Theria) кенжа синфи
Бу кенжа синфга хал тал и ва йулдошли сутэмизувчилар киради. Улар 
куйидаги белгилар билан характерланади 1) барчаси тирик бола тугади; 
йулдоши ривожланган; 2) сут безлари найчасимон эмас, балки узум боши 
шаклида булади, бар чад ар ид а сут безлари сургичлари булиб, бу ерга сут 
безлари йуллари очилади; 3) клоакаси булмайди, ичаклари ва сийдик-таносил 
тешиклари мустакил тешиклар оркали ташкарига очилади; 4) тумшуги шох- 
симон моддадан иборат гилоф билан копланмаган, Аксарият турларида этли 
лаб булади,
Бу кенжа синф иккита инфрасинфга булинади, яъни тубан даррандалар 
(Metatheria) ва юксак даррандалар ёки йулдошлилар (Eutheria).
Тубан даррандалар инфрасинфига битта - Халталилар (Marsupialia) 
туркуми киради.
Халталилар (Marsupialia) туркумига кирадиган сутэмизувчиларнинг 
ташки к)финиши хилма-хил. Уларнинг йулдоши заиф ривожланган ёки 
булмайди. Бачадонда эмбрионнинг заиф ривожланишига сабаб эмбрион 
пардалари 
бачадон деворига ёпишиб усмайди, 
шунинг учун юксак 
сутэмизувчилар змбрионидай озука моддалар етарли булмайди. Болалари 
кичкина, нимжок ва чала тугилади. Сут безларини махсус кисувчи му скули 
кискариши орхасида уларнинг нимжон болалари огзига сут окиб тушади, баъзи 
турларида копчик булмаса хам, лекин халталиларнинг хаммасида бир жуфт 
копчик суяги булади. Кукрак сургичлари халта (копчик) ичига очилади, халтаси 
(копчик) бул маган вакилларида эса кукрак корин кисмига очилади. Бош мияси 
тубан тузилган, кадокли танача йук- Ургочи си да 2 та бачадон ва 2 та кин 
булади. Тана харорати биртешиклиларга нисбатан юкори (36°С), лекин 
йулдошлилар г а нисбатан паст булади, яъни тана харорати доимий булмайди. 
Халталиларнинг факат олдинги озик тишлари алмашинади. Улар Австралияда, 
Жанубий Америкада в а битта тури Шимолий Америкада таркалган (240-расм).
Халталилар туркуми вакилларининг улчами 4 см дан (копчикли сичкон) 
1,6-2 м гача (кулранг гигант кенгуру) боради. Уларнинг комиладорлик даври 
киска: Америка опоссумларида 12 кун, гигант кенгуруда эса 30-40 кун давом 
этади.
Хозирги вактда халталилар (Marsupialia) туркумининг, 3 та кенжа 
туркуми, 9 та оиласи, 71 та уруги ва 250 тача тури бор.
Купкурактиш лнлар (Polyprotodontia) кенжа туркумига барча йирткич 
халталилар, хаммахур халталилар ва хашаротхур халталиларнинг купчилик 
турлари киради. Уларда курак тишлар куп булиб (3-5 тагача), уткир б}фтмали 
озик ва козик тишларининг яхши тараккий этганлиги билан характерланади. 
Вакиллари Австралия, Тасмания, Янги Гвинея ва Жанубий Америкада 
таркалган. Улар дарахтда, ерда, баъзан сувда ва ер остида яшайди. Бу кенжа 
тур кум нинг типик вакилларига мушукдек, думи узун, учи гажжак, дарахтларда 
яшайдиган Америка опоссумлари (Didelphis), хажми итдек келадиган йирткич 
копчикли бури (Thy 1 acinus cynocapholus) хамда Тасманияда таркалган ва ер 
остида яшайдиган, олдинги оёги киска бармокдарида тирноклари бор, кузи йук 
копчикли крот (Notoryctes typhlops) киради.
412
www.ziyouz.com kutubxonasi


Халтали йирпдичлар (Dasyuridae) оиласи вакилларининг танаси узунлиги
4 см дан 130 см гача боради. Сут бези сургичлари 2 тадан 12 тагача булади. 48- 
51 та тури бор, Бу оилага халтали сувсарлар, халтали бурил ар, халтали мушук, 
халтали сичкон, халтали куш оёк, халтали каламуш, халтали чумолихур ва 
халтали иблиелар киради. Бир йилда бир марта 3 тадан 10 тагача бола тугади.

Download 27,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   319   320   321   322   323   324   325   326   ...   392




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish