Диссертация ilmiy rahbar dots. M. Melibaev " " 2022 yil

Механик йўқотиш валга берилган энергия билан иш ғилдираги куракларининг суюқликка берилган энергиясининг фарқини билдиради. Агар валга берилган энергияни Е деб белгиласак, у ҳолда қуйидаги нисбат механик йўқотишни баҳоловчи, механик фойдали иш коэффициенти дейилади.

Механик йўқотишнинг асосий турлари подшипник ва сальникда ишқаланиш кучини енгиш учун сарф бўлган йўқотишдан иборат. Подшипникдаги думалаш ишқаланишини гидродинамик мойлаш назариясидаги Петров формуласи ёрдамида топиш мумкин:
,
Бунда: -динамик қовушоқлик коэффициенти; вал бўйинчасининг айлана тезлиги; -вал бўйинчасининг узунлиги; -подшипникдаги радиал тирқиш ўлчами.
Ҳозирги замон машиналаридаги подшипник ва сальниклар жуда такомиллашган бўлиб, улардаги йўқотиш валга берилган энергиянинг 2-3ни ташкил қилади. Шунинг учун сальник тиқилмалари тўғри қўйилган, тўғри марказланган. Яхши мойланган ва подшипниги ифлосланишдан сақланган янги насосларда механик фойдали иш коэффициенти га тенг бўлади. Агар сальник тиқилмаса жуда қаттиқ тортилган бўлса ва подшипниклар яхши бўлмаса, ни бундай аниқлаб бўлмайди
Ҳажмий йўқотиш насос сўраётган суюқликка сарфланган энергия билан насосдан чиқаётган суюқлик энергиясининг фарқини билдиради. Ҳажмий йўқотиши чиқарилаётган суюқлик миқдорининг сўрилаётган суюқлик миқдорига нисбатини кўрсатувчи ҳажмий ФИК билан баҳоланади:

Сўрилаётган ва чиқарилаётган суюқлик миқдорларининг фарқи насос корпусидан чиқувчи чиқиб кетувчи ёки иш диски атрофида айланувчи суюқлик миқдорига тенг. Суюқлик насос сальниги, ғилдиракнинг сўрилиш томонидаги тиғизлагич ва ўқий босимни мувозанатловчи тирқиш орқали йўқолиши мумкин. Валнинг сальнигидаги йўқотиш салник тиқилмасининг зичланганлигига боғлиқ бўлиб, айрим томчилар кўринишда оқиб чиқса ўринли бўлади. Агар тиқилма қаттиқ зичланса, салник қизиб кетиши, бўш бўлса суюқлик кўп оқиб кетиб, ҳажмий ФИК камайиб кетиши мумкин. Суюқлик кўпроқ сўрилиш томонидаги зичланиш орқали оқиб кетади. Шунинг учун шу жойдан оқиб кетувчи суюқлик сарфини ҳисоблаймиз. Суюқлик иш ғилдирагига Р₁ босим билан кириб Р₂ босим билан чиқади. Бу ғилдирак билан корпус орасида бўшлиқ очиқ бўлганлиги учун сўриш томонидаги зичланиш тирқишининг икки томонида икки хил Р₂ ва Р₁ бўлади.
Шунга асосан, тешиклардан оқиб кетувчи суюқлик сарфини топиш формуласидан фойдаладнамиз.
:
Тирқишнинг кенглиги δ, узунлиги л деб қабул қилиб ҳалқа тирқишидан сизиб кетиши учун сарф коэффициентини ёзамиз:

λ- коэффициентининг қиймати 0,04÷0,08 атрофида олинади.
Тирқишнинг кенглиги қуйидаги чегарада бўлади.
Δ=0,2÷0,3 мм
Ҳажмий ФИК ή=0,95÷0,96 га тенг бўлиб, сўралаётган суюқликнинг тахминан 4-5 % йўқотилади.
Гидравлик йўқотиш эса сўриш ва ҳайдаш трубаларига барча қаршиликларни енгишга, насос куракларининг чеклигига, ғилдирак ва корпусидаги каналларда ҳамда дискда ишқаланиш ва бошқаларга сарф бўлган энергияни билдиради. У насосга кириш олдидан ўрнатилган вакууметр кўрсатган босим р_вак ва чиқишда ўрнатилган монометр кўрсатган босим р_ман орқали қуйидаги формула ёрдамида аниқланган:
.
Босим билан(6) формуладан ҳисобланган назарий босимнинг фарқи орқали аниқланади.
.
Гидравлик йўқотиш гидравлик ФИК и
.
ёрдамида баҳоланади.
Гидравлик йўқотишнинг катталигига ғилдирак каналларидаги тезликнинг нотекислиги катта таъсир қилади. Иш ғилдираги каналларидаги тезликнинг нотекислигини кўз олдимизга келтириш учун канал томон ёпиқ бўлганда (7-расм, а) ва қисман ёпиқ бўлгандаги (7-расм, б) ҳаракатни кўз олдимизга келтирамиз. Биринчи ҳолда каналда суюқлик ғилдирак айланишига тескари йўналишда циркуляцион ҳаракат қилади. Иккинчи ҳолда каналнинг ботиқ деворида ҳаракат оқимча шаклида бўлиб, қавариқ деворида уюрмали ҳаракат пайдо бўлади. Натижада қаварииқ девор томонидан босим камайиб кавитация ходисасини вужудга келтиради. Кавитация натижасида гидравлик йўқотиш кўпайиб кетади. Насосларда энергиянинг умумий йўқотилиши фойдали иш коэффициенти ёрдамида ҳисобланиш мумкин.
Умумий ФИК механик, ҳажмий ва гидравлик фойдали иш коэффициентларининг кўпайтмасига тенг:

Ҳозирги замон насосларидан тўғри фойдаланилса, ФИК 0,9 га етади. Энергиянинг умумий миқдорини ҳисоблаш учун насоснинг суюқликка берган фойдали энергияси билан ФИК ини билиш керак. Шу ҳолда

Ҳар хил насослар учун фойдали иш коэффициентлари график ва жадвал кўринишида берилади.