Диссертация илмий раҳбар: техника фанлари номзоди, доц. Н. Б. Мирзаев 2021 й. Ташкент 2021 2

Пойабзални йиғиш ва пойабзалнинг устки қисмига тўғридан-тўғри тагликни қуйиш бўлими 
№ 
№ 
Операция номи 
Иш усули, 
ускуна 
Ёрдамчи 
материаллар 
Услубият ва технологик меъёрлар 
1 
Қолипларни танлаш ва 
тозалаш 
ХПП-1 
ускунаси 
Ювиш эритмаси 
учун идиш, 
Қолип фасони, ўлчами ва тўлалиги бўйича танланади. 
Қолиплар жуфтли бўлиши, танаворларга мос бўлиши ва 

---

95 
Жадвал 23 давоми
губка, ўтмас 
пичоқ.
қулфлари, втулкалари, изининг юзаси ва ҳ.к. тўғри бўлиши 
керак. 
Қолипнинг бутун юзаси, изидан ташқари, ювиш суюқлигида
намланган губка билан артилади, кейин айланувчи чўтка 
билан тозаланади. Қолипда елим, тальк ва бошқа ифлосликлар 
қолмаслиги керак. Қолип силлиқ ва тоза юзага эга бўлиши 
керак. 
Эслатма. Операция, зарурат юзага келиши баробарида, 
даврий равишда амалга оширилади. 
2 
Патакларни маҳкамлаш 
ПДН-0 
ускунаси,
Қўлда 
Омбир, болғача, 
халқа суғиргич 
Патак юза томони билан қолипнинг изига шундай 
қўйиладки, бунда чеккалари бутун контур бўйича изнинг 
контурагиа мос тушсин, кейин тиқинлар ўйилган жойларида 
халқа ёки текслар билан маҳкамланади. Халқа ёки текснинг 
узунлиги 12-15 мм. Халқ бўйинчаси ёки текслар бошчаси патак 
юзасидан 2-3 мм чиқиб туриши керак. Патак қолип изига зич 
ёпишиб туриши ва унда мустаҳкам ушлаб турилиши керак. 
Материаллар: N22 мих 
3 
Танаворларни намлаш 
Намлаш 
камераси 
ТУВ-0 
Термометр,
соат 
Пойабзал тепа қисми танаворлари 60-70
0
С харорат, 
ҳавонинг нисбий намлиги 98-99% бўлган шароитда 45-60 
дақиқа давомида узлуксиз харакатли қурилмаларда буғ-ҳаво 
аралашмасда намлантирилади. Танаворда анмлик миқдори 2-
5%. 
4 
Тумшуқ 
остиларни 
(Подносок) қўйиш 
Пресс ДВ-
0, стол с 
вытяжкой
Бўлиниш улуши 
1 мм ли металл 
чизғич 
Шаклланган металл тумшуқ остиларни тановор устки 
деталлари ва астарлик орасига ўрнатилади.
5 
Танаворни 
тумшуқ-тутам 
қисмини астар билан бирга 
тикиш 
330 кл. 
ускунаси 
N2 ваN3 
капрониплар 
0335-100 
игналар, қайчи 
Танаворнинг 
тумшуқ-тутам 
қисми 
елимланган 
термопластик тумшуқ остилар билан биргаликда астар билан 
тортиб қўйиладиган чеккаси чизиғи бўйича биттали чок билан 
тикилади.
Астар чеккасидан чоккача масофа 2-3 мм. 
Чок частотаси – 1,0 см да 5-6 баҳя. 

---

96 
Жадвал 23 давоми
6 
Патакларнинг чеккасига 
елим суртиш, қуритиш 
Қўлда 
Елим учун 
идиш, чўтка 
Патак чеккасига терс томонидан 18-20 мм энликда бутун 
периметрии бўйича бир текис юпқа елим қатлами суртилади, 
бунда елим тегмаган жойлар, қуйқаликлар ва елим оқишлари 
бўлмаслиги керак. Елим пардаси тегишли елимлар учун 
белгиланган режимлар бўйича қуритилади. 
7 
Танаворнинг тортиб 
қўйиладиган чеккасига 
елим
суртиш, қуритиш 
Қўлда 
Елим учун 
идиш, чўтка 
Танаворнинг тортиб қўйиладиган чеккаси орқа томонига ва 
астар олдиндан тепа қисми билан елимланмаган бўлса, 
астарнинг ҳар икки
томонига 12-14 мм энликда бир текис юпқа қатлам қилиб 
елим суртилади. Елим пардаси тегишли елимлар учун 
белгиланган режимлар бўйича қуритилади. 
8 
Бикр дастакни танаворга 
қўйиш 
Қўлда 
Гулчинларни 
елимлаш учун 
мослама 
Бир қатламли қуйилган термопластик гулчин олдиндан 
суртилган елим қатлами билан пойабзалнинг жуфтлилига амал 
қилинган ҳолда танаворга қўйилади. 
Бикр дастакнинг ўлчамини кўрсатувчи гофра пойабзалнинг 
ташқи томонида бўлиши, қолипланган бетликнинг чеккаси 
тортиб қўйиладиган чеккадан 13-14 мм ичкарироқда бўлиши 
керак. 
Бикр дастак қийшаймаган ҳолда орқа чокка (камарга) 
нисбатан симметрик жойлашиши керак. Танаворнинг тепаси ва 
астар яхшилаб текисланган бўлиши керак. 
9 
Танаворнинг товон 
қисмини дастлабки 
қолиплаш
FFS-6К 
фирмы 
Германия 
Темометр, 
секундо-мер 
Пойабзал танаворнинг товон қисми текисланади ва астар 
томони билан орқа чокка (камарга) нисбатан симметрик қилиб 
қолипловчи металл пуансонга қўйилади, кейин қисқичли 
механизм ёрдамида тортилади, ташқи қолип билан сиқилади ва 
тортиладиган чеккаси пластиналар билан қолипланади. 
Танаворнинг товон қисмига кирувчи барча деталлар 
яхшилаб қолипланган бўлиши, пойабзал тепа қисми 
танаворининг чеккалари гулчиннинг чеккалари билан мос 
тушиши, пойабзал тепа қисми танавори товон қисмининг ички 
шакли қолиплашдан 

---

97 
Жадвал 23 давоми
кейин патак елимланган қолипнинг товон қисми шаклига 
мос бўлиши керак.
Қолипловчи пуансоннинг харорати 90-100
0
С, 
Тортиш қолипи харорати 50-70
0
С, 
Қолипловчи пластиналар харорати 110-120
0
С, 
Қолиплаш вақти 18-20 сония 
10 
Пойабзал танаворини 
қолипга кийдириш ва 
танаворнинг товон қисмини 
ўрнатиш 
Қўлда 
таянч 
тиргаги 
Чўзишқисқичи, 
болғача, 
циркуль, текс-
суғиргич 
Танавор фасони, ўлчами ва тўлалиги бўйича қолипга мос 
бўлиши керак. Танавор қолипга кийдирилади ва патакка 
танаворнинг орқа чоки (камари) орқали ўтадиган бита текс 
билан 
маҳкамланади. 
Орқа 
чок 
(камар) 
қолипнинг 
думалоқланган товон қисмининг ўртаси бўйича жойлашиши 
керак. Жуфтликда гулчиннинг баландлиги бир хил бўлиши
керак.
Чеккадан тексгача масофа 10±1 мм. 
11 
Танаворнинг тумшуқ-тутам 
қисмини қоплаш ва эриган 
елим билан елимлаш 
«Шен» 
фирмаси 
630LG, 63 
ДНL 
Ускуна-
лари, 
02160/Р1 
Махсус чизғич, 
ТУ-27-06 бўйича 
термометр 
эритма –елим 
Динаполь
S 36,1 
Пойабзал 
танаворнинг 
тумшуқ-тутам 
қисми 
термо 
намлантиргичда намлантирилади. Пойабзал тепа қисми 
танавори намлантирилганидан кейин стол қисқичларида 
тортилади ва эриган елимдаги патак маҳкамланган ҳолда 
қоплам ва елимли тортиб қўйиш амалга оширилади. 
Танавор зич, қийшайишларсиз, ажин ва бурмаларсиз 
қолипнинг тумшуқ-тутам қисмини қоплаб туриши, изнинг 
контури аниқ ифодаланган бўлиши керак. 
Жуфтликда бетликларнинг узунлиги бир хил бўлиши, 
тортиб қўйиладиган чеккасининг эни 15±1 мм бўлиши керак. 
Танавор ва патак материалларида шикастланиш ва ортиқча 
сарф бўлмаслиги керак. Пластиналарни қиздири харорати 110-
120
0
С, қолиплаш вақти - 6-10 сония. 
12 
Пойабзал танаворининг 
болдир қисмини елимли 
тортиш ва бир вақтнинг 
ўзида пойабзал тепа қисми
«Шен» 
фирмаси
640 ТСТ 
ускунаси 
Қисқич, халқа 
суғиргич, ўлчов 
чизғичи, 
Тумшуқ-тутам қисмида тортиб қўйилган пойабзал тепа 
қисми танаворига эга қолип штуцерга изини тепага қилиб 
кийдирилади ва ускунага узатилади. Қисқичлар чакка қисмида 
пойабзал тепа қисми танаворини ушлаб олади. Эриган елим 

---

98 
Жадвал 23 давоми
танавори товон қисмини 
чўзиш 
этирма – 
Динаполь
S 36,1, 
№9 машина 
текси 
тортиб қўйиладиган чеккаси остига гелено қисмига 
берилади, улар клавишлар ёрдамида патакка елимланади. 
Тортиб қўйиладиган чеккаси товон қисмида пластиналар 
ёрдамида силлиқланади ва текслар билан қоқиб қўйилади. 
Пойабзал тепа қисми танавори қолипни зич қоплаб туриши 
ва патак чеккаси бўйича бурма ва ажинларга эга бўлмаслиги 
керак. 
Тортиб қўйиладишан чеккасининг эни 15±1 мм.
Из чегарасидан тексгача масофа 9±1 мм 
13 
Пойабзалга намлик-
иссиқлик билан ишлов 
бериш 
УТФ,
БУСМК 
ускунаси 
- 
Қолипланган 
гулчин, 
эластик 
тумшуқ 
ости 
ёки 
термопластик материаллардан тайёрланган деталларга эга 
пойабзалга фақатгина қуритмаган ҳолда намлик-иссиқликда 
ишлов бериш мумкин, бунда пойабзалга кетма-кет равишда 
нам иссиқ, қуруқ қайноқ ва совуқ ҳаво берилади. 
Намлик-иссиқлик билан ишлов бериш режими чарм юза 
қатламининг
тавсифига, ички деталарга ва пойабзални елимли тортиб 
қўйиш учун елимларнинг иссиқликка чидамлилигига боғлиқ. 
Нам зонада пойабзалга харорат 60-70
0
С, нисбий намлик 98-
100% бўлганда 1,5-2 дақиқа давомида ишлов берилади. 
Қайноқ зонада ҳавонинг харорати 80-100
0
С чегарада 
созланади, ишлов бериш вақти ҳаво харорати пасайганда 2,5 
дан 7 дақиқага ошади. Ҳавонинг харакат тезлигининг 5 
м/сониядан кам бўлмаслиги тавсия қилинади. 
Пойабзални совутиш қурилма транспортерида цехдаги ҳаво 
харорати шароитида 1-2 дақиқа давомида амалга оширилади. 
Намлик-иссиқлик билан ишлов беришганидан сўнг 
танаворларда юза қатламида ёрилишлар, чарм рангининг 
ўзгариши, тортиб қўйилган чеккасининг кўчириши бўлмаслиги 
керак. 

---

99 
Жадвал 23 давоми
Эслатма.Танланган намлик-иссиқлик билан ишлов бериш 
режимлари олдиндан лаборатория шароитида 1-2 жуфт 
пойабзалда текширилиши керак. 
14 
Патак маҳкамлагичларни 
олиб ташлаш 
Стол, 
скобкаларн
и ва 
тексларни 
олиш 
ускуна
Халла суғиргич, 
текс-суғиргич 
Патакни қолипга маҳкамлайдиган халқа ва текслар тўлиқ 
олиб ташланиши керак. Бунда пойабзал тепа қисми танавори 
шикастланмаслиги керак. Патак юзасида халқа ёки текслар 
туфайли нотекисликлар қолмаслиги керак. 
15 
Тортиб қўйиш халқаларини 
(скобаларнии) олиб ташлаш 
Скобкалар
ни олиш 
ускуна 
Қисқич, 
болғача 
Танаворнинг тортиб қўйиладиган чеккасини патакка 
маҳкамлайдиган халқа, тортиб қўйиладиган чеккасини 
шикастламаган ҳолда ва елимли чокнинг мустаҳкамлигини 
бузмаган ҳолда, олиб ташланади. 
16 
Пойабзал изини қайноқ 
қолиплаш 
Пресс 
ППГ-1-0, 
04286/Р2 
ускунаси 
Болғача, 
термометр 
Пойабзалнинг изи шундай қолипланадики, пойабзал 
изининг чегараси аниқ кўринадиган бўлсин ва қолип шаклига 
тўлиқ мос келсин. Тепа қисми материалларини ортиқча 
сарфлашга йўл қўйилмайди. 
Қолиплаш режими: матрица харорати – 90-120
0
С, 
қолиплашвақти - 15-20 сония, босим – 3,5-4,0 кг/см
2
17 
Тортиб қўйиладиган 
чеккасини хурпайтириш, 
чангни кетказиш 
«Шен» 
фирмаси 
МВК-1-0, 
№ 2 
Диаметри 0,25-
0,4 мм ли тор 
симидан
тайёрланган 
чўтка 
Тортиб қўйиладиган чекка бурмалари ва ортиқча қисмлари 
абразив мато билан қирқилади, кейин танаворларнинг тортиб 
қўйиладиган чеккалари бутун майдони бўйича из чегарасидан 
0,5-1,0 мм масофада
хурпайтирилади. Юза (сирт) қатлами танаворнинг тортиб 
қўйиладиган чеккасидан чиқариб олиниши керак, бунда чарм 
дермаси шикастланмаслиги ва танаворнинг тортилиши 
бузилмаслиги керак. Хурпайтириш бутун майдон бўйича бир 
текис бўлиши, қирқилган ва хурпаймай қолган жойлар 
бўлмаслиги керак. Хурпайтиришда ҳосил бўлган чанг чўтка ёки 
сиқилган ҳаво билан кетказилади. 

---

100 
Жадвал 23 давоми
18 
Металл супинаторларни 
маҳкамлаш 
М-32-2, 
02015/Р5, 
ПДН-0 
ускунаси 
№6-7 михлар 
Металл супинатор патакка шундай маҳкамланадики, бунда 
супинатор чеккаси ва товон қисмидаги думалоқланиш чизиғи 
орасидаги масофа меъёрларга мос бўлсин. 
19 
Пойабзални қолипдан 
чиқариш 
ОКБ 
ускунаси, 
Қўлда 
Пичоқ, илгак, 
қолипларниочи
шучунмослама 
Тугма очилади ва боғич қирқилади ҳамда пойабзал 
эҳтиёткорлик билан қолипдан чиқариб олинади. Ажраладиган 
қолип олдиндан жипслашган бўлиши керак. Қолипдан чиқариб 
олишда пойабзал деформацияланмаслиги керак.
Эслатма. Қолиплардан пойабзални чиқариб олишда энг 
катта кучланишли жойларда танавор чоки ва тепа канти 
намлантирилиши тавсия қилинади.