Диссертация илмий раҳбар: проф. Шамсутдинов Ф

2

 

 

Xar  kanday  bozor  makonini  ikki  kutbga  bulish  mumkin.  Ulardan  birida 

kapital  etkazib  beruvchilar-bush  pul  mablaglariga  ega  bulgan  va  ularni  saklash 

xamda  ko'paytirishni  istovchi  yuridik  va  jismoniy  shaxslar,  shunigdek,  davlat 

turadi.  Ikkinchisida  esa-yangi  ishlab  chiqarishni  boshlash,  ishlar,  xizmatchilar, 

xizmat  ko'rsatish  yoki  ishlab  turgan  kuvvatlarni  zamonalashtirish,  kengaytirish, 

kayta  ta'mirlash  uchun  zarur  bulgan  boshlangich  yoki  kushimcha  kapitalga 

muxtoj  bulgan  bozor  sub'ektlari  turadi.  Kapitalning  iste'molchilari  sifatida 

korxonalar, tashkilotlar, axoli, shunigdek, davlat xam ishtirok etishi mumkin. 

Rivojlangan  moliya  bozoriga  ega  bo'lgan  ko'pchilik  mamlakatlarda  fond 

bozoriga  chiqish  yo'li  bilan  investitsiyalarni  jalb  qilish  ko'lami  tobora  ortib 

borayotgan biznesni uzoq muddatli moliyalashtirish yo'llaridan biri hisoblanadi

3

. 

Mablaglarni jalb etish maksadida kapital iste'molchilari qimmatli qog'ozlarni 

muomalaga  chikaradi  va  ularni  sotish  natijasida  ishlab  chiqarish  (savdo-sotik, 

moliyaviy  faoliyat  va  x.k.)  jarayonini  amalga  oshirish  uchun  mablag  oladi. 

Kapital  iste'molchilari  (emitentlar)  va  etkazib  beruvchilari  (sarmoyadorlar) 

                                                 

2

  Prezident  Islom  Karimovning  2009  yilning  asosiy  yakunlari  va  2010  yilda  O'zbekistonni  ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlantirishning eng muxim ustuvor yo'nalishlariga bog'ishlangan VM ning majlisidagi ma'ruzasi 29.01.2010  

3

 Tolipov K., Abdusamatov M. Qimmatli qog'ozlar bozori: barqaror faoliyat. / Bozor, pul va kredit. 2008.  № 8, - B. 

32-34. 

---

8 

 

urtasidagi  munosabatlar  kaytarilish,  tulovlilik  yoki  mol-mulkka  egalik  kilish 

xukukini utkazish shartlari bilan amalga oshiriladi.  

Birok  emitentlar  bilan  sarmoyadorlar  bir-birlarini  "topishlari"  uchun  ushbu 

jarayonda  muxim  rol  uynovchi  emitentlar,  sarmoyadorlar,  shuningdek, 

investitsiya  institutlari  va  yakka  tadbirkorlarning  okilona  uzaro  munosabatlarini 

ta'minlovchi,  infratuzilma,  deb  nomlanuvchi  yordamchi  sub'ektlarning  ancha 

murakkab muassasaviy (institutsional) tizimi zarur. 

Qimmatli  qog'ozlar  bozorining  muassasaviy  infratuzilmasi  umumiy  va 

maxsus  tabakalarga  bulinadi.  Umumiy  infratuzilmani  namoyon  kiluvchi 

tashkilotlarga qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar kilishda umumiy yordamchi 

vazifani  bajaruvchi,  muassasalar  kiradi.  Ularsiz  qimmatli  qog'ozlar  bozori 

ishtirokchilarining  faoliyat  ko'rsatishi  mumkin  bulmagan  yoki  murakkablashgan 

bular  edi.  Bularga  axborot  agentliklari,  nashriyot,  gazeta  va  jurnallar  (matbuot), 

tele-radiokompaniyalar,  tijorat  banklari,  auditorlik  tashkilotlari,  notarial,  yuridik 

xamda  advokatlik  idoralari,  sugurta  kompaniyalari  kiradi.  Qimmatli  qog'ozlar 

bilan  tuzilidigan  bitimlarga  xizmat  ko'rsatishga  kumaklashuvchi  vazifalarni 

bajarish uchun ularga qimmatli qog'ozlar bozorida professional faoliyatni amalga 

oshirishga  ruxsat  beruvchi  maxsus  litsenziyalarning  zarurati  yuk.  Ayni  paytda 

bunday  tashkilotlar  davlat  boshkaruvi  organlarining,  xususan,  Markaziy  bank 

(tijorat  banklari),  Moliya  vazirligi  (auditorlik  va  sugurta  kompaniyalari),  Adliya 

vazirligi  (advokatlik,  yuridik  va  notarial  idoralar),  Davlat  matbuot  kumitasi 

(nashriyotlar,  gazetalar,  jurnallar)ning  maxsus  faoliyat  turini  amalga  oshirish 

uchun  litsenziyalariga  ega  bulishi  kerak.  Mazkur  sub'ektlarning  faoliyati  ushbu 

xolatda  qimmatli  qog'ozlar  bozori  ishtirokchilariga  kredit-xisob-kitob  xizmatlari 

ko'rsatish,  emitentlar  xisobi  va  moliyaviy  xisobotlarining  ishonchliligi  xamda 

umumiy 

belgilangan 

me'yorlarga 

mos 

kelishini 

tasdiklash, 

qimmatli 

qog'ozlarning  oldi-sotdisi,  almashuvi,  sovga  kilinishi  shartnomalarini  tasdiklash, 

ular  bilan  bajariladigan  operatsiyalarni  sugurtalash,  sarmoyadorlarni  va  fond 

boyliklari  bilan  professional  faoliyat  yurituvchi  shaxslarni  bozordagi  vaziyatdan 

xabardor kilish va xokazolardan iborat buladi.  

---

9 

 

Qimmatli  qog'ozlar  bozori

  - 

bu  jismoniy  va  yuridik  shaxslarning  qimmatli 

qog'ozlarni  chiqarishi,  ularning  muomalada  bulishi  va  sundirilishi  bilan  boglik 

munosabatlari tizimidir