Диссертация илмий раҳбар: проф. Шамсутдинов Ф

4

.

 

Qimmatli qog'ozlar bozorida birja faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar 

(fond  birjalari,  tovar-xom  ashyo,  valyuta  va  boshka  birjalarning  fond  bulimlari) 

xamda investitsiya muassasalari maxsus infratuzilmani uzida nomoyon kiladi. 

Investitsiya  muassasalariga  investitsiya  vositachilari  (brokerlar-dilerlar), 

investitsiya  maslaxatchilari,  investitsiya  fondlari,  investitsiya  kompaniyalari, 

boshkaruvchi  kompaniyalar,  qimmatli  qog'ozlar  egalarining  reestrlarini 

saklovchilar, depozitariylar, xisob-kitob-kliring palatalari, qimmatli qog'ozlarning 

nominal  saklovchilari  kiradi.  Ushbu  tashkilotlardan  xar  biri  qimmatli  qog'ozlar 

bozorida  kat'iy  ixtisoslashgan  faoliyat  turini  bajarishi  lozim,  shunga  karamay, 

ayrim  faoliyat  turlarining  kushilib  ketishiga  ruxsat  etiladi.  Mazkur  tashkilotlar 

qimmatli  qog'ozlar  bozorida  birja  faoliyatini  ko'rsatish  yoki  mamlakat  fond 

bozori  xolatiga  javob  beruvchi  davlat  idorasi  nomidan  investitsiya  muassasasi 

sifatida  operatsiyalarni  amalga  oshirish  uchun  majburiy  tarzda  litsenziyaga  ega 

bulishi kerak. 

Qimmatli qog'ozlar oldi-sotdisi buyicha bitimlar fond birjalarida va birjadan 

tashkari bozorlarda amalga oshiriladi. 

Birjalarda bevosita bozorlarga chikarilmaydigan, xujjatlar bilan tasdiklangan 

anik  sifat  va  mikdor  xusuiyatlariga  xamda  talab  va  taklif  asosida  belgilangan 

narxda  ega  bulgan  ayrim  fond  boyliklari  sotiladi  va  xarid  kilinadi.  Birja 

savdolarida  katnashishga,  savdoda  ishtirok  etishni  xoxlovchi  barcha  shaxslarga 

emas,  fakat  uning  a'zosi  bulgan  professional  ishtirokchilarga  ruxsat  etiladi. 

Qimmatli qog'ozlar bilan birja savdolarini xar bir birja tomonidan maxsus ishlab 

chikilgan  qimmatli  qog'ozlar  bozoridagi  qonunchilikka  kat'iy  rioya  etilishini, 

birja savdolarining barcha ishtirokchilari uchun teng sharoitlar yaratilishini, birja 

savdolariga  kiritilgan  qimmatli  qog'ozlar  tugrisida  ishonchli  va  tulik 

ma'lumotlarning  e'lon  kilinishini,  tuzilayotgan  bitimlar  tugrisida  axborotning 

                                                 

4

 O'zbekiston Respublikasi «qimmatli qog'ozlar bozorining faoliyat ko'rsatish mexanizmi to'g'risida»gi qonuni. 

---

10 

 

oshkor  etilishini  va  xokazolarni  nazarda  tutuvchi  qoidalar  asosida  olib  boriladi. 

Birjada  oddiy  qimmatli  qog'ozlar  bilan  emas,  fakat  aloxida  talablarga  javob 

beridagan qimmatli qog'ozlar bilan savdo kilinadi. An'anaviy tarzda fond birjasi-

bu eng yaxshi qimmatli qog'ozlarning bozoridir. 

Bozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlarda  fond  birjalariga  kam 

mikdorida-fakat 

moliyaviy-xujalik 

axvoli 

juda 

xam 

barkaror 

bulgan 

emitentlarning aktsiyalari kelib tushadi. Masalan, AKShdagi mashxur Nyu-York 

fond  birjasida  fakat  ikki  mingtadan  sal  ko'prok  kompaniyaning  aktsiyalari 

baxolanadi.  Ayni  paytda  qimmatli  qog'ozlar  emissiyasini  ruyxatdan  utkazish 

tashkilotlarning  soni  mazkur  mamlakatda  yuz  minglabni  tashkil  etadi.  Qimmatli 

qog'ozlarning  aksariyat  kismi  birjadan  tashkari  bozorlarda  xarid  kilinadi  va 

sotiladi  (muomalada  buladi).  Moliyaviy-xujalik  xolati  birja  mezonlari  buyicha 

tanlab  olish  tadbiriga  dosh  berolmaydigan  emitentlarning  qimmatli  koozlari 

aynan  ushbu  bozorlarda  muomalada  buladi.  Bir  emitentning  qimmatli  qog'ozlari 

bir  vaqtining  uzida  xam  fond  bozorida,  xam  uning  tashkarisida  muomalada 

bulishi mumkin. 

Qimmatli  qog'ozlar  bilan  savdolar  birja  bozorida  xam,  birjadan  tashkari 

bozorda  xam  mazkur  bozor  ishtirokchilarining  uzlari  ishlab  chikkan  va  qonuniy 

tartibda  mustaxkamlangan  tamoyillar  asosida  amalga  oshiriladi.  Bunday 

tamoyillarga kuyidagilar kiradi: 

-qimmatli qog'ozlar bozorida bitimlarning ixtiyoriyligi: 

-anik yuzaga kelgan talab va taklif asosida narxlarni belgilash: 

-qimmatli qog'ozlar bozoriga oid qonun xujjatlariga kat'iya rioya kilish: 

-qimmatli qog'ozlar, ularning emitentlari, narxlari, birja va birjadan tashkari 

bitimlar xakidagi axborotlarni majburiy ravishda oshkor etish: 

-sarmoyadorlar xukuklari va manfaatlarini ximoyalash: 

-qimmatli  qog'ozlar  bozorida  tovlamachilik  va  nayrangbozliklarning 

takiklanishi va ta'kib kilinishi. 

Fond  birjasi  fakat  qimmatli  qog'ozlar  bozori,  deb  nomlanuvchi  tizimning 

unsurlaridan biri xisoblanadi. 

---

11 

 

Qimmatli qog'ozlar bozori u yoki bu davlatning iqtisodiyotiga turlicha ta'sir 

ko'rsatishi mumkin. U tugri tashkil etilib, davlat tomonidan ustalik bilan tartibga 

solinsa, fond bozorining xalk xujaligiga ta'siri ijobiy buladi. 

Qimmatli  qog'ozlar  bozori  kapitalni  jamlash  va  markazlashtirishni 

tezlashtirishga yordam beradi. U investitsiyalarni moliyalash uchun zarur bulgan 

moliyaviy 

mablaglarni 

bir 

korxonalardan 

boshkalariga 

utkazilishini 

engillashtiradi.  Xorijiy  mamlakatlar  tajribasi  shundan  dalolat  bermokdaki, 

qimmatli  qog'ozlar  aylanmasi  yordamida  jamgarma  va  omonatlarning 

investitsiyaga ikkala tomonni xam kanoatlantiradigan narxda yanada tulik va tez 

utkazilishi  mumkin.  Qimmatli  qog'ozlar  avvalo  korxonalar  moliyaviy  resurslari 

va  axoli  jamgarmalarini  safarbar  kilish  xamda  ulardan  okilona  foydalanish 

maksadida  chikariladi.  Ularning  amaliy  jixatdan  maksadga  muvofikligi  bu 

jixatdan  shubxasiz.  Xatto  mamlakatimizda  tuplangan  kichik  tajriba  xam  texnik 

jixatdan kayta jixozlash, yangi ishlab chiqarishni barpo etish yoki amaldagilarini 

kengaytirish uchun  turli  korxonalar,  tashkilotlar  mablaglari va  axolining  shaxsiy 

jamgarmalarini faol jalb etilishidan dalolat bermokda. 

Qimmatli  qog'ozlar  bozori  tarmoklararo  va  idoralararo  tusiklarni  engishga 

kumaklashadi,  bu  bilan  ishlab  chiqarishning  umumiylashuvi  sifat  jixatdan  yangi 

darajaga kutariladi. U tufayli kapitalning yanada samarali xarakatlanishi va undan 

samarali 

foydalanish, 

shuningdek, 

xujaliklarning 

uzini-uzi 

moliyalashi 

ta'minlanadi.  Agar  moliyaviy  resurslar  taksimlanishining  markazlashtirilgan 

tizimida  korxonani  kayta  ta'mirlash  yoki  texnik  jixatdan  kayta  jixozlashgan 

mablaglar ajratilishiga erishish uchun yillar kerak buladigan bulsa, tarakkiy etgan 

qimmatli  qog'ozlar  bozori  sharoitida  uz  korxonasining  qimmatli  qog'ozlarini 

keyin  olingan  foydadan  u  qimmatli  qog'ozlarning  xaridorlari  bilan  xisob-kitob 

kilish  sharti  bilan  bozorga  chikargan  xolda  buni  bir-ikki  oy  ichida  amalga 

oshirish  mumkin.    Bunday  sharoitda  korxonalar  raxbarlari  pulni  bular-bulmasga 

sarflamaydi, balki ulardan yanada samaralirok foydalanishga intilishadi. 

Qimmatli  qog'ozlar  bozori  yordamida    kapitalning  anik  shakllari  (sanoat, 

tovar,  bank  kapitallari)  katta  xarakatchanlikka  ega  buladi,  bu  zarur  mablaglarni 

---

12 

 

(shu jumladan, shaxsiy jamgarmalarni xam) u yoki bu vazifalarni xal etish uchun 

tezlik  bilan  jalb  etish  imkonini  beradi.  Qimmatli  qog'ozlarning  muntazam 

aylanmasi  mamlakat  moliya  tizimini  tubdan  yangilashni  ragbatlantiradi.  Bozor 

yordamida  asosiy  iqtisodiy  operatorlar-ishlab  chiqarish  korxonalari,  xizmat 

kursatuvchilar,  tijorat  banklari,  birjalar  va 

axoli  urtasidagi  alokalar 

mustaxkamlanadi.