Diniy (teologik) nazariya

Huquqning normativ nazariyasini yaratuvchilaridan biri Gans Kel­zen huquqni huquqning o‘zidan keltirib chiqaradi. Uning ta’kidlashicha, huquq sababiy bog‘lanish tamoyiliga bo‘ysunmaydi, o‘z kuchi va harakatini o‘zidan oladi. Kelzen uchun huquqni keltirib chiqaruvchi sabablar masalasi kun tarti­bida turmagan.

Huquq kelib chiqishining marksistik konsepsiyasi. Bu nazariya asoschilari huquqning kelib chiqish va amal qilishning bosh manbayi iqtisodiy tuzum (bazis)da ekanligini ishonchli isbotladilar. Shu bois huquq jamiyatning iqtisodiy tuzumidan ustun bo‘la olmaydi. Shu bilan birga, marksizm huquqning genezisini sinflar va sinfiy munosabatlar bilan chambarchas bog‘laydi. Huquq­da iqtisodiy hukmron sinfning irodasini ko‘radi. Biroq, huquqning ildizlari an­chagina chuqurroq, uning paydo bo‘lishiga sinflardan ko‘ra, boshqa umumsot­sial omillar ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi.¹

Xulosa qilib aytganda, yuqoridagilarni umumlashtirib aytganda jamiyat kishilarning muayyan aloqalari bilan o‘zaro bog‘langan uyushmasi bo‘lib, davlat va huquqdan oldin vujudga kelgan. Davlat murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisa sifa­tida uzoq taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Davlat va huquqning vujudga kelishi, shakllanishi va taraqqiyoti turli yondashuvlar asosida yoritilgan.Lekin bullarning hech biri oxirgi da `vo qilolmaydi.Har bir ta’limot davlat paydo bo‘lishi xususidagi ilmiy haqiqatni anglashda bir bosqich bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

KAZUS:

Evropada davlatlarning vujudga kelishda asosiy omil bo`lgan xususiy mulkning shakllanishi munosabati jamiyatda mulkiy tengsizlikning va shu asosda tabaqalanishning yuzaga kelishiga xizmat qilgan.Osiyoda esa sug`orma dehqonchilikning rivojlanishi natijasida yirik irrigatsiyon taqrmoqlarni tashkil etish yuzasidan ommaviy ishlarni yo`lga qo`yishning zarurati asos bo`lgan. Shu bilan birga, turli xalqlarda davlatning yuzaga kelishida yuqoridagi omillar bilan bir qatorda boshqa omillar ham muhim o`rin tutgan.

Davlatning vujudga kelishiga ta’sir qilgan omillarni muhokama qiling.

JAVOBLAR:

1.Yevropa davlatlarining vujudaga kelishiga ta`sir qiluvchi omillar ?

Davlatning vujudga kelishi to`g`risidagi masala ko`p asralar davomida ko`plab mutafakkir faylasuflar, huquqshunoslar, tarixchilarni o`ylantirib keladi. Davlatning kelib chiqishi haqida turli xil nazariyalar bor.Shulardan biri yevropada davlatlarning vujudaga kelishida asosiy omil bo`lgan xususiy mulkning shaklanishi jamiyatda mulkiy tengsizlikning va shu asosda turli xil tabaqalarning yuzaga kelishiga sabab bo`lgan.<sup>2</sup> Bu yo`l yevropa hududida mil.avv. V asrdan boshlab milodiy III asrgacha qadimgi yunon polisarida mavjud bо`lgan.³

Bizga bundan ma`lumki, yevropa davlatlarida xususiy yerlar ko`payib katta yer egalari shakllandi.Va jamiyat hayotida katta rol o`ynadi.Jamiyatda mulkiy tengsizlik va turli xil tabaqalar yuzaga keldi.Va shu asosda yevropada ko`plab davlatlar tashkil topgan.

Shu bilan birga, turli xalqlarda davlatning vujudga kelishida yuqoridagi omillar bilan bir qatorda boshqa omilar ham muhim o`rin tutgan. Davlatning kelib chiqishi quyida ko`rsatib o`tiladigan turli xil nazariyalar doirasida tadqiq etiladi.

2.Osiyo davlatlarini shaklanishiga ta`sir qiluvchi omillar ?

Osiyoda dastlabki davlatlar bundan besh ming yillar oldin Nil, Tigr, Hind, Ganga, Yansize, Dajla va Frot kabi yirik daryolarning xavzalarida yuzaga kelgan.

Ushbu hududlarda davlat vujudga kelishining asosiy omillari sifatida quydagilar e’tirof etiladi:

• 
  Sug`orma dehqonchilikning rivojlanishi natijasida yirik irrigatsiyon
  

tarmoqlarni tashkil etish yuzasidan ommaviy ishlarni yo`lga qo`yishning zarurati;

• 
  Mazkur ishlarga aholini keng miqiyosda jalb etilishi;
  
• 
  Irrigatsiyon ishlarga jalb etililgan kishilar ustida yagona va markazlashgan raxbarlarni amalga oshirishning zarurati va boshqalar⁴;
  

Ijtimoiy va hududiy birlikning asosi hisoblangan jamoalar mavjudligi Qadimgi Sbarq ijtimoiy tuzilmasining muhim o`ziga xos tomoni edi. Barcha Qadimgi Sharq davlatl juda ko`plab qishloq jamoalaridan tashkil topgan bo`lib, ularning har birida boshqaruv tartibi bilan bog`liq ishlar amalga oshirilganda ko`pgina jamoalar birlashuvi davlat hokimiyati rolining oshishini ta'minlar edi.

Ko`p hollarda tadqiqotchtlar jamoaiarning birlashuvi natijasida paydo bо`lgan davlatchilik tizimini murakkab sug`orish tartibi tashkil etilishi, yerlarni sun'iy sug`orilishi, daryo vohalari va tog` oldi hududlarining o`ziashtirilishi hamda to`g`onlarning qurilishi bilan bog`laydilar. Yuqoridagi omillarning mavjud bо`lganligi aniq. Lekin, ularni tashkil etish nazorat va boshqaruvni, hisob-kitobni talab etar edi. Demak, buning uchun yozuvchi mirzalar, hisob-kitobchilar va hukmdorlar zarurati tug`ilgan. Mehnat qurollari tayyorlash uchun hunarmandlar faoliyat ko`rsatgan. Ushbu murakkab tizim xavfsizligini ta'min]ash uchun qurolli guruhlar tuzish, hamda ma'lum hududlarni mudofaa inshootlari bilan o`rab olish kerak bо`lgan. Shu tariqa jamiyatda ikki tayangi tuzilma-shahar va davlat paydo bo`la boshlaydi.⁵

Biz bundan shuni tushunsak bo`ladiki Osiyo davlatlari sug`orma dehqonchilik asosida davlatlar paydo bo`lgan.Y a’ni qadimda qabilalar katta daryolar va dengizlar atorifda joylashib oligan.Bu esa yerlarni oson sug`orishga yordambergan.Bora-bora boshqa qabilalar qo`shilib davlat tashkil etilgan.

3.Boshqa davlatlarning tashkil topishiga ta`sir qilgan omillar ?

Davlat toʻgʻrisidagi ilk tushuncha va qarashlar mil. av. taxminan 4—3-ming yilliklarda Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoyda paydo boʻlgan. Ular asosan diniy-mifologik harakterda edi. Avesto taʼlimotiga koʻra, hokimiyat, haqiqat, adolatlilik 3 axloqiy-huquqiy asosga: ezgu fikr, ezgu soʻz, ezgu amalga tayanadi. Davlatning vazifasi yovuzlikka qarshi yaxshilik, tinchlik va insonlarning baxtli, saodatli hayotini taʼminlashdir. Islom dini taʼlimoti boʻyicha, Allohning oʻzi oliy qonun sohibi. Uning talablari, koʻrsatmalari paygʻambarlar orqali insonlarga yetkaziladi. Davlat boshliqlari podsholar, xonlar xudoning yerdagi soyasi, vakili hisoblanadi.⁶

Xulosa qilib aytganda qadimda davlatlar quydagi turli-xil omillar oqibatida tashkil topgan.Bu omillar bir-biridan farq qilsa ham lekin mantiqan bir-biri bilan bog`liq.Va bu omillar qadimgi davlatlarni tashkil topishga asos bo`lgan desak adashmagan bo`lamiz.

.

.

1^