Дин фалсафаси

Ислом ва диншунослик.
Маълумки, ислом VII асрнинг биринчи
ярмида Арабистон ярим оролида пайдо бўлган жаҳон динларидан биридир.
Янги динни ўз ватанида тарғиб, ташвиқ қилиш ва қарор топтириш билан
бирга уни бошқа мамлакатларга ҳам ёйиш мақсад қилиб олинди. Шунинг
учун VII-VIII асрларда ислом таълимоти ва маданиятини Арабистондан
ташқари қўшни мамлакатларга тарқатиш, турмуш тарзига сингдириш
бўйича катта ғоявий ва амалий ишлар қилиниб, натижада араб халифалиги
таркибига кирган ҳудуд халқларида ислом мафкураси ҳукмрон диний
мафкура ва дунёқарашга айланади.
Ушбу ҳолатнинг вужудга келиши жараёнида муайян қийинчиликлар
ва қаршиликларга ҳам дуч келинди. Чунки мазкур мамлакатларда
исломдан бошқа динларнинг нафақат диний таълимотлари, балки диний-

---

27
фалсафий қарашлари мавжудлиги бу янги динга бўлган муносабатларни
такомиллаштиришни кенгроқ фикр юритишни талаб қилди. Яъни, ислом
таълимотини диний-фалсафий мушоҳада қилиш зарурияти туғила
бошлади.
Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, араб - мусулмон ўрта аср
фалсафасининг асосий мазмунини Шарқ перепатетиклар
1
кураши ташкил
этган. Исломдаги фалсафий фикрларнинг шаклланиши муътазилийлар ва
мутакаллимлар (калом фалсафаси) қарашлари билан боғлиқ бўлиб, у VIII
асрнинг иккинчи ярмидан бошланган. Муътазилийлар ҳаракати Ўрта
Осиёда ҳам кенг ёйилиб, илм-фан, фалсафий фикрлар ривожига олиб
келди, оқибатда илмий марказлар вужудга келди. Муътазилийлар
таъсирида вужудиййўн диний фалсафий оқимлари шаклланди. Бу оқим
вакиллари-Ал Киндий, Ибн Рушд, Ал-Маррий, Форобий, Ибн Сино, Умар
Хайём ва бошқалар мавжудотни иккига-вужуди мумкин ва вужуди
вожибга бўлганлар. Вужуди вожиб сабаб-оқибат алоқаларига эга бўлиб,
унинг мавжудлиги бошқа нарсадан эмас, балки ўз моҳиятидан келиб
чиқади.
Муътазилийликнинг қарашлари ва вужидиййўн диний-фалсафий
оқим ғоялари қўшхақиқат тўғрисидаги катта назарий қоида шаклланишига
сабаб бўлди. Бунга кўра, илоҳий ва дунёвий (илмий) ҳақиқатлар бор бўлиб,
илоҳий ҳақиқатга фақат алоҳида одамлар-пайғамбарлар, азиз-авлиёлар
етишиши мумкин. Дунёвий ҳақиқат эса ақл ёрдамида, илм-фан йўли билан
уни қолган одамлар англаб оладилар.
Бундай фалсафий фикрлар, хусусан диний-фалсафий оқимларнинг
шаклланиши ва ривожланиши диншунослик фани шаклланишидан бир
неча асрлар олдин пайдо бўлганлигини кўрсатади. Бу ҳолат диний-
фалсафий қарашларнинг ислом таълимоти тарихида дастлабки даврлардан
бошлаб вужудга келганлигини ва бу жараён кейинчалик ҳам давом
этганлигини кўрсатади. Муътазилийларнинг вужудиййўн диний-фалсафий
ғоялари, қадимги Юнон файласуфлари (Аристотель) қарашларидан озиқ
олиб ривожланган Шарқ фалсафаси таъсирида исломда алоҳида оқим-
тасаввуф вужудга келди.
Тасаввуф мураккаб диний-фалсафий оқим бўлиб, хилма-хил шакл ва
йўналишларга эга. Унда иккита асосий-ғоявий йўналиш кўзга ташланади:
биринчиси, бу дунё ўткинчи дунё бўлиб, мол-мулк, мансабга ихлос қўйиш
Аллоҳни унитишга олиб келади; иккинчиси, бу дунё Аллоҳ-таоло
томонидан яратилган, одамлар эса, шу дунёдаги эзгу ишлари билан у
дунёда Аллоҳ висолига мушарраф бўла олиши уқтирилади.
XIX асрнинг 2-ярмидан бошлаб, Европа, Америка ва Россияда ислом,
унинг тарихи ва манбаларини ўрганишга эътибор қаратилди. Айниқса,
собиқ шўролар тузуми даврида Ўзбекистон, Қозоғистон, Тожикистон,
1
Перепатетиклар (юнонча. Сўз бўлиб, луғавий маъноси “ сабр қилувчилар “ ни англатса ҳам , моҳият
Аристотел изидан борувчи файласуфларни англатади.

---

28
Шимолий Кавказда ислом таълимоти, муқаддас ёзувларни ўрганиш ва
таҳлил, тадқиқ қилишда кенг кўламда илмий изланишлар амалга
оширилган.
Европалик олимлар эса исломшунослик фанини ўрганиш, ислом
тарихи ва манбаларининг тадқиқоти йўлида кўп хизмат қилганлар. Бу
борада рус шарқшунослигида ҳам баракали ишлар олиб борилган.
В.Р.Розен асос солган машҳур «Рус академик шарқшунослиги»нинг
вакиллари Н.А.Медников, Л.Э.Шмидт, А.Е.Кримский, В.В.Бартольд,
И.Ю.Крачковский, Е.Э.Бертельс, А.А.Семенов 
ва 
бошқалар
исломшунослик соҳасида қимматли асарлар яратганлар.
Исломнинг пайдо бўлиши ва унинг таълимотини илмий нуқтаи
назардан ўрганиш, умуман исломшунослик масаласи ХХ асрнинг 30-
йилларга келиб собиқ совет тузумида жиддий равишда ўртага қўйилди.
Ўзбекистон олимлари эса ислом тарихи ва исломшунослик бўйича 50-60-
йиллардан бошлаб илмий-тадқиқот ишларини олиб бордилар. Академик
И.Мўминов раҳбарлигида тадқиқотчи олимлардан А.Ортиқов, М.Усмонов,
С.Азимов, О.Сухарева ва бошқалар илмий ишлар олиб бордилар. 70-80-
йилларга келганда ислом ва унинг таълимоти, исломшунослик соҳасида
академик М.Хайруллаев, Н.Ибрагимов, олимлардан Ж.Бозорбоев,
И.Жабборов, Иброҳим 
Каримов,
А.Очилдиев,
Т.Тошлонов,
И.Хўжамуродов, И.Худойбердиев, О.Бозоров, А.Абдусамедов ва бошқалар
динлар тарихи таълимоти ва диншунослик фанига муносиб ҳиссаларини
қўшдилар.
Мустақиллик шарофати билан ислом, унинг таълимотини ўрганиш,
исломшунослик ва диншунослик соҳасида илмий тадқиқот ишларини
амалга ошириш учун кенг имкониятлар яратилди. Шу давр ичида Қуръони
каримнинг ўзбек тилига иккита таржимаси тақдим қилинди ва кўплаб
янги-янги асарлар, тўпламлар, мақолалар чоп этилмоқда.
Шундай қилиб, ислом таълимоти тарихида амалга оширилган
назарий ва амалий ишлар Мовароуннаҳр, Хуросон ва Эронда, умуман Ўрта
Осиё ва Яқин Шарқ халқлари диний-фалсафий тафаккурида биринчидан,
илмий-фалсафий, маданий аҳамиятга эга бўлди; иккинчидан, улар
қолдирган илмий-маданий мерос диншунослик ва динлар фалсафаси
фанларининг шаклланишига замин бўлиб хизмат қилди.