Diktantlar

Eki túlki
(Ertek)

Bir toǵayda eki túlki bar edi. Eki túlkiniń eki talabı bar edi: birewi dalanı, toǵaydı aralap, kóp qıyınlıq penen tamaǵın toydırar, ashlı-toqlı bolıp júrgen waqları kóp bolar edi. Sonıń ushın júdá arıq, nárenjan edi. Ekinshisi kútá hiyleker, shaqqan edi. Jaqın jerdegi awıllarda júrip, jurttıń tawıǵın, ılaq, qozıların alıp, páteńge keltirip, qolǵa túspey júrip edi.

Bir kúni eki túlki ushırastı, hal sorastı.
Urı túlki: -“Jora, sen kútá arıqsań, keseliń bar ma, ne boldı?”-dedi.
Arıqlaw túlki óziniń kún kórisinen zarlandı.
Urı túlki onı ayap óziniń qolaylı jerde, mazalı tamaqlar kórip qoyǵanın aytıp, sol kúni qonaq etip, tawıq etleri menen sıylamaǵa wáde qıldı.
Tawıq, qozınıń semiz etlerin esitip, awzınan suwı aǵıp turǵan músápir arıq túlki jalbıranıp qoya berdi.
Tún boldı, ekewi awılǵa ketti. Urı túlkiniń aytqanınday bir ketekten eki tawıq aldı.
Hiyleker túlki tawıqtıń alqımınan buwǵan, sestin shıǵarmay ǵana alıp ketti. Sada arıq túlki qalay jetti, solay ayaǵınan tislegen. Tawıq qıshqırıq salıp baratır edi.
Adamlar xabar taptı, iytlerin bosatıp, izinen quwdı. Hiyleker túlki ózin bir salmaǵa aldı. Tawıqtıń dawısı menen iytler arıq túlkige awız saldı, qolǵa tústi.
Hiyleker túlki uzaqtan “ne boldı?”-dep dawısladı.
-“Qolǵa tústim”,-dedi arıq túlki.
-“Endi qashan kórisemiz?”-dep soradı hiyleker túlki.
-“Erteń azanda teri bazarına barsań, terimizdi kórip qalarsań”,-dedi gódek túlki. (Ertek, 205 sóz).

Bayan jobası:

1. 
   Eki túlkiniń ushırasıwı.
   
2. 
   Hiyleker, urı túlkiniń usınısı.
   
3. 
   Túlkilerdiń tawıq urlawı.
   
4. 
   Sada túlkiniń ańqawlıǵı hám qolǵa túsiwi.
   

7-klass ushın bayan tekstleri


Bir etek alma
(Gúrriń)

Burınǵı ótken zamanda Ziman degen patsha bolıptı. Ol ózin eline oǵada saqıy, ádalatlı etip kórsetedi eken. Biraq, haslında…

Bir kúni Ziman patsha wázirleri hám láshkerleri menen qalanı aylanıp júrip, miyweleri qızarıp pisip turǵan jánnetiy baǵqa dus kelipti. Patsha kózdiń jawın alıp turǵan miywelerdi jegisi kelip, baǵ ishinde jumıs islep atırǵan baǵmanǵa birden baqırıptı:
-Háy baǵman, maǵan anaw jerdegi qızarıp, pisip turǵan almalardan bir etek alma ber! Bol tez! – dep buyırıptı.
Baǵmannıń bul sózge qattı ǵázebi kelipti. Aytqanın islemese gellesi ketedi. Aqırı bir etek almanı el basshısına kózin jumıp turıp tapsırıptı. Patsh hátteki miynetkesh baǵmanǵa raxmet te aytpaptı.
Bunı sırttan baqlap turǵan qaraqshılar patsha ketiwden-aq, baǵqa túsip, ruxsatsız miywelerdi úzip, jegenin jep, jemegenin ılaqtırıp bir maydanda baǵdıń ishin wayran etipti.
Bul xabar awızdan awızǵa ótip, Ziman patshanıń da qulaǵına jetipti. “Jegen awız uyalar” degendey, Ziman barlıq xalıqtı, baǵmanlardı jıynaptı. Qılmıs islegen qaraqshılar da tez arada qolǵa túsipti. Qaraqshılar da batırlıq penen bul islerdi óz moyınlarına alıptı.
-Ne sebepten sizler kelip-kelip, qalamızdıń shırayına shıray qosıp turǵan baǵdı wayran ettińiz?-depti qáhárli Ziman patsha. Sol payıtta qaraqshılardıń baslıǵı:
-Siz sol kúni wázir, láshkerlerińiz benen sol baǵdıń iesine zorlıq etip, májbúrlep bir etek alma alıp kettińiz. Hátteki, raxmet te aytpadıńız. Xalqımızda “Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi” degen danalıq gáp bar. Siz ne isledińiz, biz de sonı isleymiz, taqsır, - depti.
Bul sózlerdi esitken Ziman patsha ne derin bilmey, aqılı hayran bolıptı. Sońınan óz tajı-taxtın qaraqshılardıń baslıǵına tapsırıp, ózi burınǵı miynetkesh baǵmannıń shákirti bolıwǵa kelisim beripti. Ol ayıbın óz moynına alıwına tek qaraqshınıń ótkir gápleri emes, al baǵmannıń mazalı almaları da sebep bolǵan. Qaraqshılar da basqınshılıq, tonawshılıq qusaǵan illetlerin qoyıp, el pidayılarına aylanıpti. (Ertek, 263 sóz).

Bayan jobası:

1. 
   Ziman patshanıń baǵqa keliwi.
   
2. 
   Patshanıń baǵmanǵa zorlıǵı.
   
3. 
   Qaraqshılardıń qılmısı.
   
4. 
   Qaraqshılar baslıǵınıń patshaǵa juwabı.
   
5. 
   Patshanıń baǵmanǵa shákirt bolıwı.
   

X. Úbbiniyazov. “Baǵman”. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1974, 31-33-betler.