Devonu lug’otit turk

SAV
Bu adabiy atama turkiy xalqlar o’rtasida bir necha janr va tushunchalarning nomini ifodalagan. «Devonu lug’otit turk»da savga shunday izoh beriladi.
Sav – otalar so’zi.
Sav – qissa. Qadimgi voqyealardan xabar berish.
Sav — hikoya. Biror voqyeani aytib berish.
Sav – risola, xat, kichik kitobcha.
Sav – so’z, nutq.
Sav – ilgarigi xabarlar, yangiliklarni yetkazuvchi nabi – payg’ambarga ham savchi deyiladi.Chunki u bir qancha xabarlar eshittiradi, yozilgan narsalarni yetkazadi (III., 168). Savning qissa turi syujetli she’riy hamda nasriy asarlarga nisbatan qo’llangan. Мilodimizdan oldingi davrlarda yaratilgan «Ko’tai», «Olamning yaratilishi», «Doroning Skifiyaga yurishi», «Tomir qissasi», «Eorpata (erlardan kuchli ayol)lar» kabi asarlar, shuningdek, keyingi davr turkiy adabiyotning mahsuli bo’lgan «O’g’uznoma», «Qo’rqit ota kitobi» kabi yirik hajmli dostonlar sav-qissaning namunalaridir. Shuningdek, «Devonu lug’otit turk» kitobida turk xoqoni Shu haqidagi nasriy asar ham keltirilganki, u ham bu janrning namunasi bo’la oladi. Yuqorida sav hikoya janrining nomi sifatida keltiriladi. Devonning boshqa o’rnida esa, hikoya o’tkunch (I., 175) atamasi bilan ifodalangan. Qadimda og’zaki adabiyot va uning janrlari yetakchi mavqye egallaganligi sababli devonda janrlar ta’rifiga ham shu nuqtai nazardan yondashilganligi ahamiyatlidir. Shu sababli ham sav-biror voqyeani aytib berish yoki hikoya qilish hisoblansa, o’tkunch – hikoya, o’tundi – hikoya qildi mazmunini beradi. Sav hamda o’tkunch hikoya qilish, bayon etish, xabar berish usuli hayotiy voqyealarga, turmush haqiqatiga mos keladigan hodisalarga daxldordir. Chunki qadimgi turkiy adabiyotda etuk – ertak janri ham mavjuddir. Devondagi ta’rifga ko’ra, etuk ham janr xususiyati bilan o’tkunch va savga yaqin turadi. Мahmud Koshg’ariy yozadi: «Etuk – hikoya, ertak. Biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so’z qo’llaniladi. Aslida bir narsani hikoya qilishdan olingan» (I., 98).
Demak, sav, o’tkunch, etuk janrlaridagi yaqinlikka ko’ra qadimgi turkiy adabiyotda skiflar hayoti bilan bog’langan ko’plab kichik hajmli, biror voqyea aks etgan, jumladan, «Targ’itoy», «Sherak», «Мalika Zarina», «Мalika Sparetra» kabi kichik syujetli asarlarni shu janrlar tarkibiga kiritish mumkin. Albatta, keyingi davr adabiyotida alohida janr sifatida shakllangan qissani sav, hikoyani o’tkunch, ertakni etuk bilan teng ma’noda tushunib bo’lmaydi. Qadimgi davrda badiiy ijoddagi adabiy shakllarni ma’lum bir atamalar bilan nomlashning o’zi ham ijobiy hodisa bo’lib, adabiyotshunoslik fani tug’ilib kelayotganidan nishona edi.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida risola yoki xat (arabcha munshoot)ning asl nusxalari saqlanmagan, lekin xatlarning tarix kitoblari orqali ifodalangan yoki qissalar tarkibida keltirilgan shakllari mavjud. Мasalan, «Doroning Skifiyaga yurishi», «Tomir qissasi» tarkibida turkiy hukmdorlarning fors shohlariga yo’llagan xatlari keltiriladi. Demak, xatlarda ma’lum bir voqyea –hodisa bayon etilganligi sababli ular ham sav deb nomlanishiga asos bor. «Ta’birnoma» kitobcha holida topilgan asardir. U mustaqil mazmun, g’oya, kompozision qurilishga ega. Shu sababli «Ta’birnoma» sav namunasi hisoblanadi.

Adabiyot – so’z san’ati. Qadimgi turkiy ijodkorlar ham so’zning bunday xususiyatini yaxshi anglaganlar. Hatto Yusuf Xos Hojib ham so’z tushunchasini badiiy adabiyot mazmunida qo’llaydi, shoirlarni «so’z teruvchilar» deb ataydi. «Devonu lug’otit turk»da sav- so’z, nutq ma’nosida qo’llanilishining asosi ham shundadir. Bu o’rinda sav og’zaki adabiyot, so’zlash, gapirish, og’zaki ijod etish tushunchalarini ifodalamoqda. Bas shunday ekan, og’zaki adabiyotga xos bo’lgan barcha janrlarni sav atamasi bilan umumlashtirish mumkin.