Denov tadbirkorlik va pedagogika

 
4.5.Nazorat
 

---

49 
Boshqaruvning jarayonining 
nazorat
vazifasi qabul qilingan qarorlarning 
boshqaruv tizimining haqiqiy holati, haqiqiy erishilgan natijalar va rejalashtirilgan 
maqsadlarga mosligi darajasini belgilaydi, chetga chiqishlar va ularning sabablarini 
aniqlaydi. SHuning uchun ham 3.1. rasmda ―nazorat‖dan chiquvchi o‘q 
―rejalashtirish‖ tomon ketadi. 
Qoidaga ko‘ra, nafaqat ―miqdoriy‖ balki ―sifat‖ ko‘rsatkichlari ham nazorat 
qilinadi. Nazoratni quyidagicha tasniflash mumkin: 
- nazorat ob‘ektlari bo‘yicha; 
- ijrochilar bo‘yicha; 
- qabul qilinayotgan qaror bo‘yicha; 
- nazorat ob‘ektidan bundan keyin foydalanish imkoniyati bo‘yicha; 
- munosabatlarning turi bo‘yicha; 
- ochiqliq alomati bo‘yicha; 
- qo‘lami bo‘yicha; 
- o‘tkazish uslibiyoti bo‘yicha; 
- axborotni olish va ishlab chiqish usuli bo‘yicha; 
- undovchi ahamiyatining darajasi bo‘yicha; 
- bajariladigan operatsiyalarning ob‘ektlari bo‘yicha (bir vazifali va ko‘p 
vazifali); 
- xarakteri bo‘yicha (uzluksiz va davriy); 
- nazorat qilinayotgan miqdorlarning soni bo‘yicha (yagona yoki bir 
o‘lchamli, ko‘p yoki ko‘p o‘lchamli); 
- ob‘ektlarni nazorat tomonidan qamrab olinishi darajasi bo‘yicha; 
-nazoratning tartibi bo‘yicha; 
- nazoratning vaqti bo‘yicha; 
- nazorat operatsiyalarini boshqarilishining davriyligi bo‘yicha; 
- mexanizatsiyalashish (avtomatlashish) darajasi bo‘yicha; 
- ob‘ektning yashash davrasi pallalari bo‘yicha. 
Nazoart yana dastlabki, joriy va xulosaviy bo‘ladi. Birinchisi ishlarni haqiqiy 
boshlanishiga qadar o‘tkaziladi, unda standartlar o‘rnatiladi, yo‘l qo‘yiladigan 
chetga chiqishlarning ko‘lami belgilanadi va.h.k. Xo‘jalik jarayoni bosqichida 
amalga oshiriladigan nazorat joriy degan nomga ega. Uning vazifasi xo‘jalik 
operatsiyalari va ishlab chiqarish vazifalarini bajarilishdagi kamchiliklarni operativ 
aniqlash va o‘z vaqtida ularning oldini olishdir. Yakuniy nazorat ish bajarilgandan 
keyin amalga oshiriladi. Bunda olingan natijalar ko‘zda tutilganlar bilan 
solishtiriladi. 
Nazoratni amalga oshirishda amal qilish kerak bo‘lgan asosiy tamoyillarni 
ajratish mumkin, bular: 
- nazoratni strategik yo‘naltirilganligi; 
- nazoratni natijalarga yo‘naltirilganligi; 
- nazoratning o‘z vaqtidaligi; 
- nazoratning egiluvchanligi; 
- nazoratning ochiqligi; 
- nazoratning samaradorligi. 

---

50 
Hisobga olishga quyidagi talablar qo‘yiladi: 

ma‘lumotlarning to‘liqligi, ya‘ni hisobni boshqaruv tizimining barcha 
elementlari bo‘yicha olib borish; 

dinamiklik, ko‘rsatkichlarni dinamikada aks ettirish; 

tizimiylik; 

soddalik; 

kompьyuter texnikasi asosida avtomatlashtirilganlik; 

iqtisodiylik; 

vorislik. 
Boshqaruv tizimini faoliyat yuritishi ustidan muntazam va sifatli hisobga olish 
va nazoratni amalga oshirilishi uning yuqori samaradorligining muhim sharti 
bo‘ladi. 
Tashqi muhit bilan murakkab o‘zaro munosabatlarga ega zamonaviy 
tashkilotlar boshqaruv jarayonida mavjud bo‘lgan ko‘rib chiqilgan umumiy 
vazifalardan farqliroq bir qator