Denov tadbirkorlik va pedagogika

 
5.4.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar 
Hozirgi sharoitlarda tashkilot ( xorij amaliyotida firma) bozordagi raqobot 
munosabatlarining asosiy harakat qiluvchi shaxsi bo‘ladi. 
Tijorat, ya‘ni foyda olish uchun harakat qiluvchi tashkilotlar (korxonalar)ning 
tarixi tomirlari bilan an‘anaviy jamiyatga borib taqaladi. Ularning u yoki bu 
shakllari amalda uzoq o‘tmishning barcha buyuk tsiviliziatsiyalarida qayd 
etilganlar. Ko‘proq savdogarchilik va (bir oz kamroq darajada) hunarmandchilik
korxonalari keng tarqalganlar. Ulardan ba‘zi birlari katta yutuqlarga erishganlar va 
nisbatan murakkab tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lganlar. Masalan, antik zamonning 
yirikroq ustaxonalari- ergasteriyalarda nazoratchilarning ko‘p bosqichli ierarxiyasi 
nazorati ostida 300 gacha qullar ishlaganlar, mahsulot esa har xil shaharlardagi 
ba‘zi bir xuddi shunday doimiy sotish tarmog‘i orqali sotilgan. 
Zamonaviy firmalarda kapitalistik davrgacha bo‘lgan tijorat korxonalari, 
qoidaga ko‘ra, quyidagalar bilan farqlanadilar: 

majburiy mehnatdan foydalanish; 

faoliyatning an‘anaviy xarakteri (o‘n yillar damomida o‘zgarmaydigan 
texnologiya, bir xildagi mahsulot, bir marta va butunlay qabul qilingan tuzilma); 

iqtisotdyotagi o‘sha vaqtda ustivor bo‘lgan xo‘jalik yuritishning novator, 
o‘zini o‘zi ta‘minlovchi ( yoki notural) turiga nisbatan ikkinchi darajali roli. 
Birinchi kapitalistik firmalar kichik, yakka shaxsli egalik yoki o‘rtoqlik kabi 
tashkil qilinganlar (firmalarning keyingi turi sheriklik yoki paylardagi jamiyat deb 

---

70 
ham ataladi). Egasi (yoki egalari) firma faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha 
sarmoyani kiritgan va kompaniyani shaxsan boshqargan. 
Egasi 
(yoki 
egalarning 
tor 
guruhi)ni 
firmaning 
muvaffiqiyatidan 
manfaatdorligi va amalda rasmiyatchilik va byurokratizmni yo‘qligida (barcha 
narsani xo‘jayinning o‘zi hal qiladi) yakka shaxsli kompaniyalar va o‘rtoqliklar 
kichik firmani tashkilotlarning ideal turi qilganlar. Hozirgi vaqtga qadar 
rivojlangan kapitalistik mamlakatlar firmalarining umumiy sonidan 4.3 qismiga 
yaqini xuddi shu asosda harakat qiladilar. 
Jahon amaliyotida firmalarni quyidagi alomatlar bo‘yicha tasniflash qabul 
qilingan: 

xo‘jalik faoliyatining turi va xarakteri (sanoat, transport, sug‘urta, savdo, 
injiniring,sayyohlik va boshqalar); 

huquqiy holati (yakka shaxsli tashkilot va tadbirkorlar birlashmasi); 

mulkchilikning xarakteri (xususiy, davlat, yarim davlat va kooperativ); 

faoliyat sohasi; 
Firmalarni har xil alomatlar bilan tasniflash aniq firmani o‘rganish natijasida 
tashkiliy-huquqiy shakli, uning iste‘mol bozoridagi holati, firma ichidagi 
munosabatlar, faoliyatning xarakteri va ko‘lamlari haqida to‘liq tassavvur olish 
imkoniyatini beradi. 
O‘zbekiston Respublikasidagi tashkilotlarni barqaror va samarali faoliyat 
yuritishlari uchun hammadan avval ularni boshqarish tizimining huquqiy 
ta‘minlanishi yaratilgan. Gap shundaki, har bir tashkilot yuqoriroq darajadagi 
tizim- mintaqa, soha, mamlakat, qo‘shma tashkilot esa- jahon hamjamiyatning 
tuzilmasi bo‘ladi. 
Tijorat tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar xo‘jalik o‘rtoqliklari va 
jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxonalari shaklida 
tashkil qilinishlari mumkin. 
Notijorat tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar iste‘molchilar kooperativlar, 
muassasalar mulk egalari tomonidan moliyalashtirilgan ijtimoiy yoki diniy 
tashkilotlar(birlashmalar, hayriya jamg‘armalari shaklida, hamda qonun tomonidan 
ko‘zda tutilgan boshqa shakllarda tashkil qilinishlari mumkin. Notijorat 
tashkilotlari tadbirkorlik faoliyatini faqat o‘zlari tashkil qilinishlari maqsadlariga 
erishishga xizmat qiluvchi va ushbu maqsadlarga mos kiluvchi miqdorda amalga 
oshirishlari mumkin. 
Yuridik shaxs adliya idoralarida yuridik shaxslarini ro‘yxatga olish haqidagi 
qonunda ma‘lum tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tishlari kerak. U yo nizom, yoki 
ta‘sis shartnomasi va nizom, yoki faqat ta‘sis shartnomasi asosida harakat qiladi. 
Qonunda ko‘zda tutilgan hollarda tijorat tashkiloti bo‘lmagan yuridik shaxs ushbu 
turdagi tashkilotlar haqidagi umumiy qoidalarga asosan harakat qilish mumkin. 
Yuridik shaxsning ta‘sis shartnomasi uning ta‘sischilar (ishti- rokchilar) 
tomonidan tuziladi, nizom esa tasdiqlanadi. Ushbu kodeksga muvofiq bitta 
ta‘sischi tomonidan tashkil qilingan yuridik shaxs ushbu ta‘sischi tomonidan 
tasdiqlangan nizom asosida harakat qiladi. 

---

71 
Yuridik shaxsning ta‘sis hujjatlarida yuridik shaxsning nomi, joylashgan joyi , 
yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi belgilab beriladi, hamda tegishli turdagi 
yuridik shaxslar uchun qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa ma‘lumotlar 
bo‘ladi. Notijorat tashkilotlari va unitar korxonalarning, qonunda ko‘zda tutilgan 
hollarda boshqa tijorat korxonalarining ham ta‘sis hujjatlarida yuridik shaxs 
faoliyatining predmeti va maqsadlari belgilab berishlari kerak. Tijorat tashkiloti 
faoliyatining predmeti va ma‘lum maqsadlari qonun bo‘yicha majburiy bo‘lmagan 
hollarda ham ta‘sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lishlari mumkin. 
Ta‘sis shartnomasida ta‘sischilar yuridik shaxsni tashkil qilish majburiyatini 
o‘zlariga oladilar, uni tashkil qilish bo‘yicha qo‘shma faoliyatining tartibi, unga 
o‘z mulklarini topshirish va uni faoliyatida ishtirok etish shartlarini belgilaydilar. 
SHartnoma tomonidan foyda va zararlarni ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanishi, 
yuridik shaxs faoliyatini boshqarish , ta‘sischilar (ishtirokchilar)ni uning tarkibidan 
chiqishi shartlari va tartibi belgilanadi.
Tashkilotlar aniq tashkiliy–huquqiy sherikliklarining ba‘zi bir xususiyatlari, 
ularni tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi quydagilardan iboratdir.