Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tadbirkorlik va boshqaruv fakulteti

S = a+ b (U-(Ta+ tU); Е
Ochiq iqtisodiyot sharoitida sof eksport funksiyasini e’tiborga olsak, soliq multiplikatori qo‘yidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
MT= -b /(1-b)x(1- t)+m’

Birinchi vaziyatdagi milliy ishlab chiqarish hajmi tenglini kengaytirilgan modelga olib kelinsa, ikkinchi ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bunda asosan daromadlarning o‘zgarishiga ∆U, bir vaqtning o‘zida davlat xarajatlari ∆G va mustaqil soliqlar Ta orqali yerishiladi

Fiskal siyosat turlari Davlatning fiskal harakatlari iqtisodiyotni muvofiqlashtirishda katta ahamiyatga ega. SHuning uchun real milliy ishlab chiqarish hajmi va bandlikni o‘zgartirish, inflyasiya va iqtisodiy o‘sishni nazorat qilish maqsadida davlat tomonidan xarajatlar va soliqlar orqali boshqariladigan diskretsion fiskal siyosatni ko‘rib chiqamiz. Masalan, davlat SMM miqdori qanday bo‘lishidan qat’iy nazar 20 mlrd. so‘mlik tovar va xizmatlarni sotib olishga qaror qildi, deylik. Xususiy xarajatlarning oshishi kabi, davlat xarajatlarining oshishi ham jami xarajatlar grafigini bissektirisaga nisbatan siljishiga va SMM muvozanat miqdorining o‘sishiga olib keladi. SHuni ham ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, davlat xarajatlari multiplikator samarasi bilan tasdiqlangan. Davlat xarajatining 20 mlrd. so‘mga oshishi SMMni 80 mlrd. so‘mga oshishiga olib keladi. Ya’ni, multiplikator 4 ga teng. Bundan tashqari davlat xarajatlarining 20 mlrd. so‘mga oshishi soliq tushumlari hisobidan moliyalashtirilmaydi. CHunki, soliqlarning oshishi SMM miqdorining kamayishiga olib keladi. Boshqacha aytganimizda, davlat xarajatlari byudjet kamomadi bilan qoplanishi kerak.





² O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvraldagi ―O’zbеkiston Rеspublikasini ya- nada rivojlantirish bO’yicha harakatlar stratеgiyasi tO’g‗risida‖gi, PF-4947-sonli Farmoni.
Agarda davlat xarajatlar miqdorini kamaytirsa, jami xarajatlar grafigi pastga qarab siljiydi. Ya’ni, har qanday sharoitda SMM miqdorini kamaytiradi. Masalan, davlat xarajatlari 20 mlrd. so‘mdan 10 mlrd. so‘mga qisqarsa, SMM miqdori 40 mlrd. so‘mga kamayadi. Multiplikator samarasi 4 ga teng bo‘ladi.
Davlat 20 mlrd. so‘m miqdorida soliq joriy qilsin. Ya’ni, davlat SMMning har kanday miqdorida 20 mlrd. so‘mlik soliq tushimiga ega bo‘lsin. Bu, o‘z navbatida, soliqlarni to‘lagandan keyingi daromadlar miqdoriga ta’sir qiladi. CHunki, bu ta’sir iste’mol va jamg‘arish miqdorining kamayishiga olib keladi. Xususiy iste’mol va xususiy jamg‘armalar multiplikatori, soliqlarni to‘lagandan keyingi daromadlar miqdori kamayishining qancha qismi iste’molga va qancha qismi jamg‘armaga to‘g‘ri kelishini aniqlab beradi. Ya’ni, MRS va MRS lar bo‘yicha hisoblaganimizda har qanday miqdordagi SMMdan 20 mlrd. so‘mlik soliqlarning olinishi iste’mol xarajatlarini 15 mlrd. so‘mga, jamg‘armani esa 5 mlrd. so‘mga kamaytiradi. Bu kamayishlar SMM miqdori 60 mlrd. so‘mga kamayishiga olib keladi.
Demak, soliqlarning olinishi SMM miqdoriga nisbatan soliqlarni to‘lagandan keyingi daromadlar miqdori kamayishiga olib keladi. Bu kamayish, o‘z navbatida, SMMning har qanday miqdorida iste’mol va jamg‘armalar miqdorini kamaytiradi. Jamg‘arma va iste’mollar kamayishi miqdorlari MRS va MRS lar bilan aniqlanadi.
Davlat xarajatlari va soliqlar miqdorining bir xil miqdorda o‘sishi SMM miqdorining o‘sishiga olib keladi. Misolimizda ∆G va ∆T larning 20 mlrd. so‘mga oshishi SMM miqdorining 20 mlrd. so‘mga oshishiga olib kelgan. Bu balanslashgan byudjet multiplikatorini tushunish imkonini beradi. Davlat xarajatlarining o‘zgarishi soliq miqdorining o‘zgarishiga nisbatan jami xarajatlar miqdoriga ko‘prok ta’sir ko‘rsatadi. Davlat xarajatlari jami xarajatlar miqdoriga bevosita, soliqlar miqdori esa bilvosita ta’sir ko‘rsatadi: