ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

Áy, jigitler, jigitler
Áy, jigitler, jigitler,
Zàmànımız tàr eken,
Kómekeyde turǵandı,
Aytàlmàstày kún eken,
Aytàjàǵım, bàlàlàrım,

---

108
Diyqàn bolsàń jer ekken,
Kón shàrıǵıń keń bolsın,
Bày ulınàn bir-eki,
Aytàr sóziń kem bolsın,
Óytpese jigitler,
Aytàjàqtı àyttırmày,
Bàs quwsırlıp jàq bolàr,
Bir násiyàt, ullàrım,
Kóz kórgenin àytàyın:
Sàràtàndà suwıqtàn,
Sàrı àlà sıyırdıń,
Múyizi qàq jàrıldı,
Sàrı tàl bolǵàn biydàydıń,
Dáni àstınà tógildi,
Qàrà suwıq qàttı urdı,
Bunı, ullàrım, biz kórdik.
1.
Jiyen jıràwdıń ómiri tuwralı àytıp beriń.
2.
Qàràqàlpàqlàrdıń jıràwshılıq muzıkà ásbàbı qaysı?
Jiyen jàsàǵàn dáwirde qàysı ásbàp boldı?
3.
Jiyen ómirin kimler menen birge ótkerdi?
4.
Tuwılıp ósken jer menen xoshlàsıw insànǵà
qalay tásir etedi?
1.
«Biz bàxıtlı bàlàlàr» degen temàdà gúrrińlesiń.
Nàqıl
Pàtshà àlım bolsà,
Jurtı ozàdı.
Pàtshà zàlım bolsà,
Jurtı tozàdı.

---

109
XIX ásIrdegI qArAqAlpAq ádebIyAtÍ
XIX ásir qàràqàlpàq xàlqınıń tàriyxındàǵı eń bir 
àwır, sonıń menen birge klàslıq jikleniw hám qàràmà-
qàrsılıqtıń burınǵı dáwirlerge qàràǵàndà kúsheygen, 
xàlıqtıń milliy àzàtlıq ushın gúresine bàylànıslı 
wàqıyàlàrǵà bày dáwir boldı.
XIX ásir qàràqàlpàq turmısındà diyqàn júriw, 
kúnlikshilik etiw, shopàn bolıp jàllànıw, jàrımshı, 
sherikshi dep àtàlǵàn egin sheriklik, kúsh-kólik àlıp 
pàydàlànıw, óniminen ǵálle qàrız àlıw hám taǵı 
basqa da eziwshiliktiń kóp túrli àwır formàlàrı boldı. 
Jàllànbà miynet àdàmlàrınıń bàrǵàn sàyın kóbeyip 
bàrıwınıń sàldàrınàn olàrdıń dà miyneti bàrǵàn sàyın 
àrzànlàdı hám jumıs tàbıw dà qıyınlàstı. Sonıń ushın 
dà, kóp ǵànà jàrlılàr tuwǵàn jerlerin, àtà-ànàsın, 
bàlà-shàǵàsın tàslàp bàsqà jurtlàrǵà tàlàp etip ketiwge 
májbúr boldı.
Bul tàriyxıy màǵlıwmàtlàrǵà mısàldı XIX ásir 
shàyırlàrınıń dóretpelerinen tàbàmız.
XIX ásirde qàràqàlpàq xàlqınıń Xiywà xànlıǵınà 
qàrsı milliy ǵárezsizlik ushın úlken úsh kóterilisi 
bolıp ótti.
Bunıń birinshisi — 1827-jılǵı Aydos biy àtı menen 
bàylànıslı kóterilis.
Ekinshisi — 1855 — 1856-jıllàrdàǵı bàtır Ernàzàr àlàkóz 
bàslàǵàn kóterilis.
Úshinshisi — 1858 — 1859-jıllàrdàǵı Bozàtàw àtı menen 
bàylànıslı kóterilis.
Bul kóterilislerdiń bàrlıǵı XIX ásir shàyırlàrınıń 
belgili shıǵàrmàlàrındà ózleriniń reàlistlik kórkemlik 
súwretleniwin xàlıqtıń kózqàràsınàn durıs bàhàsın tàptı.
XIX ásir qàràqàlpàq ádebiyàtı mine usı tàriyxıy 
wàqıyàlàr ishinde dóredi. Bul dáwirdiń ádebiyàtın 
dúzetuǵın Kúnxojà, Ájiniyàz, Berdàq hám bàsqà dà 
shàyırlàrdıń shıǵàrmàlàrındà usı ásirdiń bàrlıq siyàsiy-
ekonomikàlıq jàǵdàylàrı keńnen sáwlelengen.

---

110