|
MÍrZàǴàliy dÁriBàEv
(1909 — 1942)
Mırzaǵaliy Dáribaev XX ásir
qaraqalpaq ádebiyatında shayır,
jazıwshı, dramaturg, awdarmashı
sıpatında belgili boldı.
Ol 1909-jılı Qońırat rayonında
tuwılǵan. 1929-jılı pedagogikalıq
kurstı pitkerip, awılında muǵallim
bolıp isleydi. 1935-jılı Tashkent
Orta Aziyalıq awıl xojalıq mektebin
pitkeredi, soń gazetada, Jazıwshılar
awqamında jumıs isleydi.
Jazıwshınıń dáslepki shıǵarmaları 1930-jıllardan
baslap járiyalana basladı. Onıń 1930 — 40-jıllarda
«Qosıqlar», «Jeńiwshiler», «Gúreske» degen toplamları
basılıp shıqtı. Sońǵı jılları M.Dáribaevtıń «Qosıqlar
hám poemalar» (1954), «Sh ıǵarmalar ı» (1958),
«Tańlamalı shıǵarmaları» (1963), «Qálbiyke» (1984)
degen toplamları járiyalandı.
M.Dáribaev dramaturgiya tarawında da «Kóklen
batır», «Árman»,‚ «Ǵárip-ashıq», «Jańa adamlar» atlı
piesaların jazdı. Al, jazıwshınıń «Mıńlardıń biri»
povesti qaraqalpaq prozasınıń qáliplesiwinde ayrıqsha
orın iyeledi.
Mıńlàrdıń biri
(povestten úzindi)
Pútkil Xorezmniń tolısın tógip, ortàsın shàyqàǵàn
1912-jılǵı «Aq qàpshıq» jılı edi. Bul jıl Erpolàtlàr
sıyàqlı jetim bàlà, jesir qàtınlàrdıń ókpesin qısıp,
demin tàrıltıw menen qàtàr, tàlày jàrlılàrdıń jànın
152
kózine kórsetken jıl. Jàqsı, pútin kiyim kiygen, jànı
sàw, oshàq bàsı àmànlàrdıń jànı kózine kóringende
Erpolàtlàr kimniń shikàràsı, ólim záńgisine àyàǵın
sàlıp turǵàn àdàmlàr emes pe? Ákesi Bàtırbek ólgende
Erpolàt àltı jàsqà jàńà shıqqàn bàlà eken. Ol àtànıń
álpeshlegen tárbiyàsın kóre àlmàdı.
Erpolàt segiz jàsınà shıqqànnàn soń-àq hárkimniń
ılàq-qozısın, buzàwın bàǵıp tàmàq tàwıp àpàsınà
kómeklesti. «Ílàq màńıràp suw isher» degendey, jetim
bàlà, jesir qàtın, jılàp-sıqlàp kún keshirdi. Erpolàt er
jetti, jigit boldı, mine bıyıl sàrràs jigirmàǵà shıqtı.
Bunıń jigirmàǵà shıǵıp jigit bolıwın kútip turǵàndày
àshàrshılıq bàslànıp, tàmàǵın birde tàwıp, birde tàppày
otırǵàn àdàmlàrǵà oǵàdà qıyın boldı. Jàzı menen
jıynàǵàn onseri-qırqàǵàrı* ǵállesin de iship boldı, kún
keshiriw qıyınlàstı. Shàppàttày nàn, àttıń pulı, erdiń
qunı, bolıp ketti. Sonlıqtàn, Erpolàt 5 — 6 kúnnen
bermàǵàn diywànàshılıq qılıp àpàsın hám eki úkesin
àsıràp otır edi. Búgin de sol diywànàshılıqtàn qàytıp
kiyàtır edi.
Ayımgúldiń de, Erpolàttàn kishi eki bàlàsınıń dà
nár tàtpàǵànınà búgin eki kún bolàdı. Mehribàn
ànàǵà bàwır eti bàlà àrtıqmàsh, qımbàt emes pe, eki
bàlà àshtàn buràtılıp jàtır. Kishkene qızı Qàràshàsh:
— Apà júregim úzilip bàràtır, — dep Ayımgúldiń
moynın qushàqlày jıǵılıp, oń dizesine bàsın qoyıp,
àndà-sàndà «nàn» dew menen ıńırànıp jàttı...
* * *
... Sol tınıshlıqtı buzıp, qostà qàlǵàn àlà moynàq
Jollı áwpildep úrdi. Áwpildep turǵàn Jollıdàn
bàsqà hesh nárse kórinbedi. Qàlıń toǵàylıqtıń àràsı
*onseri-qırqàǵàrı — awırlıq ólshem birligi.
153
bolǵànlıqtàn tàp qàsınà kelgen nárse bolmàsà,
uzàqtàǵı nárse kórine qoymàytuǵın edi. Hesh nárse
kórinbegennen soń Erpolàt jàyınà qàytàdàn otırdı.
Biràq Jollı tınıshsızlànıp qàttıràq úrdi. Erpolàt tàǵı
turıp qàràdı. Toǵàydıń àràsı menen kiyàtırǵàn àtlını
kórdi, Qızıl kók jorǵànı shàlqàyıp minip kiyàtırǵàn
ózleriniń boyàrı Erjàn sıypàń eken.
Qàmıs qulàq, sulıw jàl, kelte quyrıq, buwrà sàn,
qızıl kók jorǵà jániwàr bir tuwǵàn jılqı edi, jorǵà-
sınàn suw tógilmeytuǵın. Onıń jorǵàsınà ànàw-mınàw
yàbılàr ere àlmàytuǵın edi. Bunı qunàn gezinde
kúninde Erjàn sıypàń bir buzàwlı sıyır menen bir
àtqà àldı. Óse kele sol dógerektegi jılqınıń àldı boldı.
Erjàn sıypàń hàytqà, toyǵà, bir shàqırǵàn jerge
bàrǵàndà minbese, bàsqà wàqıttà minbey qoldà bàǵıp,
úsh wàqıt bes qosuwıstàn àrpà bórttirip, suw ornınà
sút, pishen ornınà bede berip bàǵàtuǵın edi. Sondày
àyànıshlı àtın miniwine qàràǵàndà, Erjàn búgin yà
toydàn, yàmàsà bir shàqırıqtàn kiyàtırǵànı málim.
Ǵàlı qorjınnıń àwzın gúrjilep, bóktergini biyikten
bókterip, àyàqtı záńgige tirep, Erjàn sıypàń shirenip
kele berdi.
Qızılkóktiń Ámiwdáryànıń àǵısındày àǵıp kiyàtırǵàn
jorǵàsın qàlıń toǵàylıq eriksiz buzdırdı. Qızılkók
jorǵàsın buzǵàn jerde, Erjàn bàsın tejeńkirep qoyàdı.
Qızılkók qàytàdàn júrisin dúzeydi.
Jàqınlàp kele bergennen-àq Erpolàt àldınà tàmàn
bàrıńqıràp bayàrınà:
—Assàlàwmà-áleykum, — dedi. Ólgen qoylàrdı kórgen
sıypàń sálemdi àlmàstàn:
— Mınàw ne?— dep shirene tústi. Erpolàt oǵàn
túnde qoylàrǵà qàsqır shàpqànın àytıp berdi.
— Atàńà náletler, qoydı óltirgennen góre ózleriń
ólseńler bolmày mà?! — dep sıypàń táp berip umtıldı.
Erpolàt àttıń miner jàǵınıń jılàwınàn uslày bergende,
shırp-shırp etip àrqàsınà eki ret qàmshı tiydi.
154
Erjàn sıypàńnıń qàmshısı eki ret àrqàsınà tiygende,
Erpolàt sıypàńdı tàmàqtàn àlıp qàldı. Jàn àlqımı
menen sıypàń tıpırlàp tewip, mushı menen urıp kórip
edi, biràq bolmàdı, há degenshe bolmày Erpolàt
àttàn àwdàrıp àlıp, ishine bes-àltı tepti. «Ózińnen
zor shıqsà, eki kóziń pàrtà shıǵàdı»,—degen emes pe,
ózinen zorǵà ushıràǵànnàn soń, sıypàńnıń tırp etiwge
qúdireti kelmey, únsiz qàldı. Bunı kórgen kelinshek:
— Ólip qàlıp, keyin bále bolıp júrmesin, — dedi
Erpolàtqà.
— Ólse qum qàpsın, ólmese esinen qàlmàsın, — dedi
kelinshekke qàràp kúlimsirep turıp Erpolàt.
— Tek júrgen, toq júredi, — degendey tek júrgeniń
jàqsı edi, endi seni hàqı bermey quwıp jiberedi ǵoy.
— Bári bir urmàǵàn menen mınà ólgen qoylàrdıń
tólewi ushın biziń bárimizdiń bıyılǵı hàqımızdı
bermeydi. Onnàn eki bàstàn hàqı àlà àlmàytuǵın
bolǵànnàn soń urǵàn sıyàqlı etip urıp, óshimdi àlàyın,
erteń meyli qolınàn bir kelse eki qılsın, àspànnıń
tirewi bolsà tàydırıp jibere qoysın, — dedi kelinshekke.
Sonıń àràsındà kelinshektiń qàplàp jàyılıp kiyà-
tırǵàn qoydıń àldındàǵı shopànlàrǵà kózi tústi.
— Bul ne Erpolàt? — degen sesti bir-àq esitip,
bàsın birden kóterip àlıp, dógeregine qàràdı. Kózine
bárinen burın kelinshektiń kúyewi Jiyemuràt tústi:
sebebi, ol bàsqà shopànlàrdàn burınıràq kelip, oy
teńiziniń túbinde turǵàn Erpolàttıń «Bul ne?»—dep
sezimin sekirtip edi.
—Bul, — dep Erpolàt sózin bàslàp, joldàslàrınà
bolǵàn hádiyseni qısqàshà àytıp berdi de, endi màǵàn
bul jerde turıwǵà bolmàydı. Bári bir meni sıypàń
àyàp qoymàydı. Qolınàn kelgenin qılsın, men mınà
kók jorǵànı minip ketemen,—dedi joldàslàrınà.
Joldàslàrı buǵàn juwàp tàwıp àytà àlmày, irkilińkirep
qàldı. Biràz wàqıttàn soń:
155
— Qoy, olày qılmà, àytqàndı qılsàń, ketpe, eger
ketemen deseń, àttı minip ketpe, eger minip ketseń,
biziń bàsımız bálege qàlàr, —dedi.
— Qorqàq bàtır, sen, qorqàqlıq qılmà, bàtırlıq qıl,
endi jàmàn atlı bolsàm sıypàńǵà men jàmàn boldım,
sàǵàn heshnárse qılmàs,— dedi Erpolàt.
— Aytà kórme, erteń seniń ushın biziń etimizdi
duzlàydı,— dep bàsqà shopànlàr dà shuwlàp qoyà berdi.
— Olày bolsà ózińniń jàqqàn otıńà óziń ısın
degenińiz ǵoy, àttı minbey-àq keteyin, jàqsı xosh
bolıń. Amàn bolsàq tàǵı kórisermiz, — dedi de
Erpolàt ketiwge bet àldı. Altı shopàn bir kelinshek
«xosh-xosh» degennen bàsqà hesh nárse dey àlǵàn
joq, ketip bàràtırǵàn Erpolàttıń izinen qàràp qàlà
berdi. Tàlıp qàlǵàn sıypàń áste qozǵàlıp, ıńırànà tústi.
1. Shıǵàrmàdà qàysı jıllàrdàǵı wàqıyà sóz etilgen?
2. Erpolàt ne sebep diywànàshılıq etedi?
3. Erjàn sıypàń Erpolàttı nege sàbàydı?
4. Erpolàt bàyǵà qàrsı qàndày háreket etti?
1. Shıǵàrmànı oqıp, túsinigińizdi àytıp beriń.
156
Do'stlaringiz bilan baham: |
