Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

SYUJET HÁM ONÍŃ ELEMENTLERI
Syujet (francuz sózi, 
zat
degen mánide) — bir-biri menen 
izbe-izlikte rawajlanıp otırǵan waqıyalardıń qısqasha maz-
munlıq jıynaǵı. Adamnıń bir-biri menen baylanısın, qatna-
sın kórsetiw shıǵarmada tiykarǵı orın iyeleydi. Ulıwma 
adam shıǵarmanıń tiykarı boladı. Soǵan baylanıslı syujet 
birneshe bólimnen turadı.
1. Shıǵarmanıń waqıyası baslanǵanǵa shekemgi jaǵdayı, 
ulıwma ortalıqtı súwretlep, waqıyaǵa qatnasıwshılar menen 
tanıstıratuǵın ádebiy shıǵarmanıń bólimi ekspoziciya delinedi.
2. Waqıyanıń baslanıwı — ekspoziciyadan sońǵı bólim. 
Bul waqıyanıń baslanıwı menen onnan bılayǵı rawajlanıwı-
nan da dárek beredi. Mısalı: I.Yusupovtıń «Joldas muǵal-
lim» poemasında muǵallim Oraz benen Qurbannıń óz 
ara sóylesiwi, jol boyında waqıyanıń baslanıwı menen 
birge, olardıń bunnan bılayǵı qaysı baǵıtta is alıp barıwı 
kerekliginde ańǵartqan sıyaqlı.
3. Hárekettiń ósiwi — konf likt tayarlaytuǵın bólim. 
Waqıyanıń baslanıwı shiyelenisip konfliktke alıp keledi.
4. Kulminaciya (latın sózi — bizińshe shıń) — waqıyanıń 
rawajlanıwınan kelip shıqqan, onıń eń joqarǵı noqatı.
5. Waqıyanıń sheshiliwi — konflikttiń aqıbeti, waqıyanıń 
ne menen tamamlanǵanlıǵı usı arqalı bilinedi.
Bulardan basqa kórkem shıǵarmalarda prolog hám 
epilog ta boladı.

---

185
Prolog — waqıyanıń áhmiyetin túsindiredi, avtordıń tiy-
karǵı maqseti menen tanıstıradı.
Epilog — shıǵarmada aytılmay qalǵan waqıyalar menen, 
sonday-aq qaharmanlardıń sońǵı táǵdiri menen tanıstıradı.
Sonday-aq, kórkem shıǵarmada prolog yamasa epilogtıń 
bolıw, bolmawı shıǵarma avtorınıń aldına qoyǵan maqseti 
menen tıǵız baylanıslı boladı.
JIYEN AMÀNLÍQ ULÍ
(1730— 1784)
Shàyırdıń jàsàǵàn dáwiri hám ómiri hàqqındà màǵ-