Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sorawlar hám tapsırmalar
1.
Quranda ne haqqında sóz etiledi?
2.
Hádis iliminiń danıshpanı
— Al-Buxariy haqqında
qanday maǵlıwmatlar menen tanıstıńız?
3.
Hádislerdi yadlań. 

---

237
SHÍǴÍS ÁDEBIYÀTÍ ÚLGILERI
SÀÀDIY SHERÀZIY
Sààdiy Sheràziy Shıǵıstà oǵàdà keń 
tàràlǵàn shàyırlàrdıń biri bolıp, ásirese, 
onıń «Gúlistàn» hám «Bostàn» shıǵàr-
màlàrı pútkil jer júzi ádebiyàtınıń àltın 
ǵáziynesine àylànǵàn edi. Shàyırdıń «Gú-
listàn» shıǵàrmàsı XIV ásirdiń ózinde-
àq Sàyfi Sàràiy tárepinen «Gúlistàn bit 
túrkiy» — degen àt penen eski túrkiy tiline 
àwdàrılıp, bul dànıshpànlıq shıǵàrmà 
bàrlıq túrk tilles xàlıqlàrdıń àràsınà tezden tàrqàlıp ketti. 
«Gúlistàn», shınındà dà, ádep-ikràmlılıq kitàbı bolıp, 
1900-jıllàrı mekteplerde sàbàqlıq ornındà qollànǵàn qunlı 
shıǵàrmàlàrdıń biri edi. Shàyırdıń ózi bàyànlàǵàndày-àq: 
Bir kúni keshte bosqà ótken kúnlerimdi eske àlıp, biykàr 
ótip bàràtırǵàn ómirime àshınıp, ózimnen-ózim pushàymàn 
jedim. Sel bolıp àqqàn kóz jàslàrım kewlimdi àlmàstày 
kesip jiberdi. Ózime múnásip keletuǵın usı bir báyitlerdi 
oqıy bàslàdım.
Hár demde ómirden bir jıl ótedi.
Bir qıyà bàqqànshà ótip ketedi.
Uyqıdà ótkendey, ótti elli jıl,
Qàlǵàn bes kúnińniń ánjàmın qılǵıl.
Isti pitirmegen uyàtqà qàlàr,
Háreketsiz kárwàn dım àrttà qàlàr.
Geyde àdàmdı uyqı bàsıp qàlàdı.
Mánzilge jetiwge tosıq bolàdı.
Tirisinde birew bir biná sàldı,
Ózi ólip ketti, ózgege qàldı.

---

238
Birewler qılsà dà sonshelli háwes,
Imàràt pitpedi, pitpedi nápes.
Bul opàsız dúnyà kimdi àlmàǵàn,
Bul dúnyàdà heshkim máńgi qàlmàǵàn.
Óledi bári bir, jàqsı yà jàmàn,
Bàxıtlıdur àtın qàldırǵàn àdàm.
Tirińde górińe gúller egip qàl,
Keyin qozǵàlıwǵà bolmàydı mádár.
Dáwrànlàrıń quyàsh, àl ómiriń qàr,
Tirilikte bunı umıtpà zinhàr.
Pul bolmàsà bàzàrdà ne qılàsàń,
Hátte bàrıńnàn dà àyrılıp qàlàsàń.
Jey bàslàsàń pispey turıp eginiń,
Gúzde màsàq terip shıǵàr sebiliń...
Dànıshpàn shàyır, bul qosıq qàtàrlàrın óziniń dànàlıq 
shıǵàrmàsınıń betàshàrı sıpàtındà bàyànlàp: «Oqıǵànlàrǵà 
opà, tıńlàǵànlàrǵà shıpà bàǵıshlàytuǵın «Gúlistàn» àtlı 
kitàp jàzbàqshımàn», — dep àytqàn edi.
Sààdiy àdàmlàrdıń jàqsı hám jàmànlıǵın onıń sózi 
àrqàlı àńlàwǵà bolàdı, — dep túsindiredi.
Eger de úndemey otırsà àdàm,
Jàqsı-jàmànlıǵı bilinbes mudàm.
Hesh kemisin tàppàsàń dà júzinen,
Jàmàn àdàm tutılàdı sózinen.
Sààdiy hámme wàqıt ádillik tárepdàrı boldı. Sonıń 
ushın dà, onıń poeziyàsındà pàtshàlàrdıń ádillik hám zu-
lımlıq temàsı eń bàslı másele bolàdı. Ádil pàtshà hámme 
wàqıt xàlıq àlǵısınà sàzàwàr bolàtuǵının eskertti. Mısàlı:
Óz xàlqınà jábir-zulım kóp kórsetken pàtshànıń,
Doslàrı dushpàn bolàr sońǵı máwlet kelgende.

---

239
Eldi umıtıp, qızıǵınà tússe Sultàn àqshànıń,
Puqàràsı qàrsı shıǵıp, izi bolàr shermende.
Sààdiydiń pikirinshe, hárqàndày àdàm háddinen àspàwı 
kerek. Birikken wàqtındà kúshsizler de kúshli bolàdı. «Qu-
mırsqàlàr jámlenip àrıslàndı pıt-shıt etken», — dep jàzàdı.
Men zormàn, kúshlimen, quwàtım bàr, — dep,
Kúshsizdiń tırnàǵın sındırıw àyıp.
Zulımlıqqà qàrsı umtılsà, há dep,
Tıshqàn dà pıshıqtı etedi màyıp.
Shàyır àytqàndày: «Heshqàndày àdàm ànàdàn àqmàq 
bolıp tuwılmàydı. Jàqsı bolıw dà, jàmàn bolıw dà àdàm-
nıń ózine bàylànıslı. Jàmàn àdàmnàn bàlà-shàǵàsı dà, 
xàlıq tà beze bàslàydı».
Mısàlı:
Aqmàqlàrǵà tásir etpes sóz degen,
Miynetsiz kir bolǵàn onıń jàǵàsı.
Tek óziniń tınıshlıǵın gózlegen,
Izinde shuwlàydı bàlà-shàǵàsı.
Dos tàńlàytuǵın àdàm heshqàndày àljàspàwı kerek. 
Bul dúnyàdà hàqıyqıy dos hám jàlǵàn doslàr dà tolıp 
àtır. Birewler tek seniń dáwletińe sherik bolıw ushın dà, 
jàlǵànnàn dos bolàdı. Bul hàqqındà shàyır tómendegishe 
pikir bildiredi.
Eger birew ámel àlıp, àtàǵın jàysà,
Geypàràlàr tájim berip, kirip keler qàsınà.
Sál jerde Sultànnıń dáwleti tàysà,
Sol tàbàqlàs joràlàrı tewip keter bàsınà.
Saadiy shınında da, xalıqqa hadal miynet etiw tárep-
darı boldı. Hárqanday adam óz miyneti menen kún 
kóriwi kerekligin uqtırdı. Mısalı:

---

240
Ómir ketip ishiw menen kiyiwge,
Úyrenbe retsiz bastı iyiwge.
Jamandı maqtawǵa seni jábirlep,
Qıyanet etedi bárha kegirdek.
Eger seniń bolsa hújdanıń — arıń,
Miynetten nan jewge úyrensin qarın.
Mine, bul danıshpan pikirler neshe ásirlerden beri 
Saadiydiń dańqın pútkil dúnyaǵa tanıtpaqta.