|
K. MÁMBETOV, G. JÀQSÍMOVÀ, R. NIETOVA
ÁDEBIYÀT
7-KLÀSS USHÍN SÀBÀQLÍQ
Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw
ministrligi tàstıyıqlàǵàn
Qayta islengen hám tolıqtırılǵan
ekinshi bàsılım
NÓKIS
«BILIM»
2017
2
KBK 83.3 Qàr
M-22
UOK 821.512.121
(075)
K. Mámbetov, G. Jàqsımovà, R. Nietova.
Ádebiyàt.
Ortà mekteptiń 7-klàss ushın sàbàqlıq.
Nókis, «Bilim» 2017. 256 bet.
P i k i r b i l d i r i w s h i ler:
Qutlımuràtov B
. — filologiyà ilimleriniń kàndidàtı, docent.
Allaniyazova T.
— Nókis qalası 18-sanlı mekteptiń qaraqal-
paq tili hám ádebiyatı páni muǵallimi
Adenbaeva Z
.
— Nókis rayonı 17-sanlı mekteptiń qaraqal-
paq tili hám ádebiyatı páni muǵallimi.
Allayarov M
.
— NMPI pedagogika hám psixologiya
kafedrasınıń aǵa oqıtıwshısı.
Respublikà màqsetli kitàp qorı qàrjılàrı esàbınàn
bàsıp shıǵàrıldı.
ISBN 978-9943-4440-0-3
«Bilim» bàspàsı, 2017
KBK 83.3 Qàr
M-22
UOK 821.512.121
(075)
K. Mámbetov,
G. Jàqsımovà,
R. Nietova
ISBN 978-9943-4440-0-3
3
ÁDEBIYÀT TÀRIYXÍ HÁM
FOLKLORÍ HÀQQÍNDÀ TÚSINIK
Ádebiyàt kóp jıllàr dàwàmındà úyrenilgen ádebiy
miyràslàrdıń jıyıntıǵı. Sonıń ushın dà, onıń dáwirleri
àrnàwlı pán sıpàtındà úyreniledi. Biz ótken sàbàqlàrdà,
yàǵnıy, V—VI klàslàrdà hárbir jàzıwshı hám shàyır hàq-
qındà màǵlıwmàtlàr berip bàrıp, olàrdıń dóretpelerinen
úzindiler oqıp, sol shıǵàrmàlàrdıń màzmunı menen qıs-
qàshà tànısqàn edik. Lekin, ol temàlàrdà shàyır hám jà-
zıwshılàrdıń ómirbàyànlàrı, olàrdıń óz zàmànınà bolǵàn
kózqàràslàrı, kórkem shıǵàrmàlàr àrqàlı àytqàn oylàrı tereń
úyrenilmegen edi. Sebebi, bul ádebiyàt sàbàqlàrındàǵı dás-
lepki bàsqıshlàr bolıp, olàrdà hátte kórkem shıǵàrmànıń
ózi de tolıq berilmeydi. Máselen: gúrriń, povest, romàn,
poemà hám dástànlàrdàn àyırım úzindiler ǵànà qàbıl eti-
lip, olàrdıń qàhàrmànlàrınıń tek háreketleri hàqqındàǵı
túsinikler tàlàp etiletuǵın edi.
Al, VII klàstàǵı màteriàllàr pútkilley bàsqàshà. Bul
klàstàn bàslàp ádebiyàt hárbir dáwirge bólinip, sol dáwir-
lerde jàsàǵàn shàyır hám jàzıwshılàrdıń ómirine, jàsàǵàn
zàmànınà, sondày-àq, ol jàzıp qàldırǵàn yàki bolmàsà
àwızshà jetip kelgen shıǵàrmàlàrǵà tolıq ilimiy sıpàtlàmà
beriledi. Yàǵnıy, hárqàndày oqıwshı ádebiyàt tàriyxındà
ornı bàr kórkem sóz iyeleri hám olàrdıń shıǵàrmàlàrı
menen tolıq tànıs bolıwı làzım. Bunıń ushın eń dáslep
ádebiyàt tàriyxı hàqqındàǵı túsiniklerge iye bolıwımız
kerek. Al, ádebiyàt tàriyxı degenimiz ne? Ádebiyàt tàriyxı
degenimiz — ásirden ásirlerge xàlıq àràsındà sàqlànıp kiyà-
tırǵàn mádeniy miyràslàrımızdıń tàriyxı. Ádebiyàt xàlıqtıń
ruwxıy bàylıǵı, onıń mádeniy ràwàjlànıwınıń kórinisleri.
Ondà kórkem sóz sheberiniń ózi jàsàǵàn zàmànlàrǵà
bolǵàn kózqàràslàrı jámlenedi. Sonlıqtàn, ádebiyàttà ómir
gózzàllıǵı, ómirden tásirleniw, ruwxlànıw sóz bolàdı.
4
Demek, ádebiyàt birden pàydà bolà qoymàǵàn. Onıń
hár ásirdegi jónelisi hár qıylı. Sebebi, eń dáslep ertek,
sońınàn gúrriń, tolǵàw, qosıq, povest hám romànlàrdıń
hár dáwirlerde pàydà bolǵànı sıyàqlı, olàrdıń bàyànlàw
usıllàrı dà hár qıylı bolǵàn. Sonıń ushın dà, sàbàqlıqtà
hár dáwirdegi ádebiy dástúr hám onı tàrqàtıwshılàrdıń
miyràslàrı dà tolıq úyreniledi. Bul joldı tolıq hám ànıq
úyrengen jàǵdàydà ǵànà biz usı pándi tolıq ózlestirgen
bolàmız. Usındày sebepler menen biz de qàràqàlpàq
ádebiyàtınıń pàydà bolıw jolın onıń sàǵàlàrınàn bàslàp
úyreniwge tiyislimiz.
Bàsqà xàlıqlàrdàǵı sıyàqlı ádebiyàt eki túrli bàǵdàrdà:
1) àwızeki ádebiyàt yàki bolmàsà folklor. 2) jàzbà ádebiyàt
bàǵdàrındà ràwàjlànǵàn. Awızeki ádebiyàt — xàlıq mádeniy
tàriyxındà àwızeki tàrqàlǵàn shıǵàrmàlàrdı óz ishine àlàdı.
Olàrdıń pàydà bolǵàn dáwiri hám àvtorlàrı hàqqındà
pikir júrgiziw qıyın. Sebebi, olàrdıń pàydà bolıw dáwirleri
hàqqındà tek shàmàlàp ǵànà pikir júrgiziw múmkin. Ol
xàlıq àwzındà qàlǵàn sózler bolǵànı ushın pàydà bolıw
dáwiri uzàq. Hátte, jàzbà ádebiyàt ràwàjlànbàstàn burın
pàydà bolǵàn miyràslàr dà kóp. Jáne xàlıq tilinen jàzıp
àlınǵànı ushın dà ondàǵı màteriàllàr ádewir jeńil. Usındày
sebeplerge kóre, folklor jàzbà ádebiyàttàn burın úyreniledi
hám ádebiyàttıń bir sàlàsı sıpàtındà xızmet àtqàràdı.
Al jàzbà ádebiyàttıń ornı óz àldınà bir tóbe. Bundà
hárqàndày ádebiyàttıń bàsıp ótken jolı, jeke àvtorlàr
dóretiwshiligi xàlıq tàriyxınıń soqpàqlàrı menen bàylànıslı
jàǵdàydà úyreniledi. Hárbir dáwirdiń ózine tán bolǵàn
àvtorlàrı hám olàrdıń jàzbà túrde qàlǵàn miyràslàrı sóz
bolàdı. Sol tiykàrdà qàràqàlpàq ádebiyàtı tàriyxındà tórt
bàsqısh pàydà bolǵàn:
1) Túrkiy tilles xàlıqlàrdıń jàzbà miyràslàrı hám onıń
qàràqàlpàq ádebiyàtınà qàtnàsı. Bul dáwir VII ásirdegi
«Orxon-Enisey» jàzbà esteliklerinen bàslàp, XIV ásirdegi
túrkiy xàlıqlàrdıń ózàrà bóliniwine shekemgi dáwirdi óz
ishine àlàdı. Bul júdá erte dáwirlerdegi ádebiy miyràs
5
bolǵànlıǵı ushın tili bir qànshà àwır. Biràq olàr házirgi
qàràqàlpàq tiline àwdàrılǵàn. Sonıń ushın dà, bunı jàt-
sınbày, erte dáwirlerdegi àtà-bàbàlàrımızdıń miyràslàrı
sıpàtındà úyreniwimiz kerek. Sebebi, túrkiy tilindegi dás-
lepki dànıshpànlıqlàr «Orxon-Enisey jàzıwlàrı», «Qorqıt
àtà kitàbı», «Oǵuznàmà» hám «Bàxıtqà bàslàwshı bilim»
kitàplàrı àrqàlı úyrenilgen. Bul bólim derlik bàrlıq túrkiy
tilles xàlıqlàrdıń mektep sàbàqlıqlàrındà bàr.
2) Qàràqàlpàq ádebiyàtınıń sàǵàlàrı (XIV — XVIII ásir-
ler). Bul qàràqàlpàq ádebiyàtı tàriyxındàǵı yàrım jàzbà
ádebiyàt. Olày dep àytıwımızdıń mánisi, bul jàǵdày qà-
zàq, qırǵız hám noǵày ádebiyàtınıń tàriyxındà dà bàr.
Bul dáwirde jàsàǵàn shàyırlàrdıń àtlàrı, jàsàǵàn zàmànı,
qàldırǵàn miyràslàrı tàriyxtà málim bolǵànı menen jàzbà
nusqàlàrı sàqlànbàǵàn. Bulàr óz shıǵàrmàlàrın qobız járde-
minde àtqàrǵàn. Sonıń ushın dà, olàr jıràw-shàyırlàr dep
àtàlàdı. Olàrdıń XIV—XV ásirlerdegi wákilleri (Soppàslı
Sıpırà jıràw, Asàn qàyǵı, Jiyrenshe sheshen, Dospànbet
jıraw) qàràqàlpàq, qàzàq hám noǵày xàlıqlàrı àràsınà dà
teńdey tàràlǵàn. Sol sebepli ol ellerde de yàrım jàzbà
ádebiyàt sıpàtındà úyreniledi.
3) XIX ásirdegi qàràqàlpàq ádebiyàtı. Bul qàràqàlpàq
ádebiyàtındà jàzbà ádebiyàttıń tolıq qáliplesip, Kúnxojà,
Ájiniyàz hám Berdàq poeziyàsın pàydà etken dáwir.
4) Házirgi dáwir qàràqàlpàq ádebiyàtı. Bul 1920-jıldàn
bàslànıp, tàp házirgi kúnge shekemgi ádebiyàttı óz ishine
àlàdı.
Sol tiykàrdà ádebiyàtımız qàràqàlpàq folklorı hám jàzbà
ádebiyàt tàriyxı bolıp, eki sàlàǵà bólinedi.
VII klàstà bul tàràwdıń folklor hám jàzbà ádebiyàttıń
erte dáwirlerdegi túrkiy tilles qáwimler menen ortàq bol-
ǵàn bólegi, sondày-àq, «Qàràqàlpàq ádebiyàtınıń sàǵàlàrı»
(XIV—XVIII ásirler) ádebiyàtlàrı ótiledi. Sol sebepli náw-
bettegi sàbàq «Qàràqàlpàq folklorı» haqqında bàslànàdı.
6
Do'stlaringiz bilan baham: |
