Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

QÀRÀQÀLPÀQ FOLKLORÍNÍŃ
TÚRLERI HÁM IZERTLENIWI
Ádebiyàttàǵı úsh túr (lirikà, epikà hám dràmà) jàzbà 
ádebiyàttà eń bàslı orındı iyelew menen birge, folklordà 
dà bul túrlerge jàtàtuǵın dóretpeler kóp. Sebebi, jànrlıq 
ózgesheliklerge jol àshıp beretuǵın ádebiyatta bul úsh túr 
hárqàndày kórkem shıǵàrmànıń àyrıqshà belgilerin sezdirip 
turàdı. Sonıń ushın dà, folklordı úyrengen àdàm buǵàn 
kewil bólmewge ilàjı joq. Lekin, jàzbà ádebiyàt jànrlàrın 
klàssifikàciyàlàw bàǵdàrındà N. Dáwqàràev, Q. Ayımbetov, 
I. Sàǵıtov, Q. Màqsetov hám bàsqà dà àlımlàrdıń dúzgen 
kesteleri buǵàn ànıq dálil bolà àlàdı. Sebebi, hárqàndày 
jànrdıń dà óziniń pàydà bolıw dáwirleri, tàriyxıy shıǵı-
sı bàr. Sol ushın dà, ilim, olàrdı izbe-iz úyreniwdi tàlàp 
etedi. Máselen, ádebiyàttà eń birinshi lirikà ràwàjlànǵàn 
bà yamasa epikà, yàki dràmà ràwàjlànǵàn bà? — dep àytıl-

---

12
ǵàn tàrtıslı pikirler de bàr. Áyyemgi Greciyà ádebiyàtındà 
bul úsh jànr qàtàr ràwàjlànǵàn. Al folkloristler bolsà 
«Ertek birinshi pàydà bolǵàn bà, yà qosıq birinshi pàydà 
boldı mà?» — dep tàlàsıp kelgenligi málim.
Ertek qàrà sóz benen ápiwàyı túrde bàyànlànàtuǵın 
bolǵànı ushın ol birinshi pàydà bolǵàn bolıwı múmkin. 
Sebebi, qosıq ertekke qàràǵàndà ádewir quràmàlı. Solày 
bolsà dà qosıq, yàǵnıy, sózdi uyqàstırıp àytıw kóp eller-
diń ádebiyàtındà kúshli ràwàjlànǵàn. Bunıń tiykàrǵı sebebi 
onıń tıńlàwshıǵà degen tásir kúshiniń joqàrılıǵındà bolıwı 
kerek. Sol sebepli ádebiyàttıń lirikàdàn hám onıń túrle-
rinen bàslànıwı orınlı. Al, epikà tek erteklerden ǵànà 
ibàràt emes. Olàrdıń túrleri (dástàn, povest hám romàn) 
ádewir keyinirek pàydà bolǵàn. Dràmàdàǵı jàǵdàylàr dà 
tàp sondày.
Usındày sebeplerge kóre folkloristler de folklorlıq jànr-
làrdı úshke (lirikà, epikà, dràmà), bólip qàràydı.
Folklordàǵı lirikàlıq jànrlàr hàqqındà sóz bolǵàndà eń 
dáslep 1) sált-dástúr qosıqlàrı. 2) bàlàlàr folklorı. 3) xàlıq 
qosıqlàrı hám àytıslàr dep bólip úyrengenimiz màqul. 
Bul hàqqındà Nájim Dáwqàràevtıń «Qàràqàlpàq xàl-
qınıń àwızeki ádebiyàtı», Q. Ayımbetovtıń «Xàlıq dànà-
lıǵı», «Qàràqàlpàq folklorı», I.Sàǵıtovtıń «Qàràqàlpàq 
qàhàrmànlıq eposı», Q. Màqsetovtıń «Qàràqàlpàq xàlıq 
dástànı Qırq qız», «Qàràqàlpàq qàhàrmànlıq dástànlàrınıń 
poetikàsı», «Dástànlàr, jıràwlàr, bàqsılàr» atamasındaǵı shı-
ǵarmalarında keń màǵlıwmàt berilgen.