Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

DOSPÀNBET JÍRÀW
Dospànbet — XVI ásirdiń bàsındà jàsàǵàn belgili sóz 
sheberleriniń biri. Ol hàqqındà màǵlıwmàt 1910-jılı Qàzàn 
qàlàsındà bàsılǵàn «Shàyır yàki àqınlàr» jıynàǵındà, 
sondày-àq, bul bàspàdàn ádewir burın Peterburgtà shıqqàn 
«Noǵày wá qumıq shàyırlàrı»— degen kitàptà beriledi. 
Onıń jàsàǵàn zàmànı Muwsà biydiń úlken bàlàsı Shàyxı 
Màmàydıń tàxtqà otırǵàn jıllàrınà tuwrà keledi. Mısàlı, ol 
bir tolǵàwındà:
Qoǵàlı kóller mol suwlàr,
Qonıslàr bàsqàn ókinbes.
Arıslàndày omıràwlı,
Arǵımàq mingen ókinbes.
Jupàr iyisin àńqıtıp,
Arıwlàr qushqàn ókinbes,

---

176
Torı tóbel àt minip,
Toy toylàǵàn ókinbes,
Quràmà shàpshàq kóp qımız.
Quyıp ishken ókinbes,
Jàw juwırsà ján-jàqtàn.
Oq qılqàndày shànshılsà,
Qàn juwsàndày sebilse,
Aqqàn suwdày tógilse,
Eregisip àyqàsıp,
Er Màmàydıń àldındà,
Sheyit ólgen ókinbes.
Bul pikirlerine qàràǵàndà ol Ámir Muwsànıń úlken ulı 
bolǵàn Màmàyǵà sàdıq bolǵàn àdàm.
Dospànbettiń bunnàn keyingi tolǵàwlàrınıń hámmesi 
de jàwgershilik penen bàylànıslı. Bul negizinen, Noǵàylı 
qáwimleri àràsındàǵı ishki sàwàshlàr bolsà itimàl. Onıń 
bul sàwàshlàrdà Shàyxı Màmày tárepinde bolǵànlıǵı se-
ziledi. Biràq ol negizinde, Azov teńizi jàǵınà qàrày 
shegingen Kishi noǵàylàrdıń bàyràǵın kóteretuǵınlıǵın 
moyınlàydı. Sonıń ushın dà, ol dáslep Shàyxı Màmày 
jàǵındà bolsà dà, sońınàn Oràq hám Qàzıy tárepine qàrày 
ótken.
Qàlày dà, Dospànbet inisi Aymedet ekewi úlken qàhàr-
mànlıqlàr kórsetip, Azov teńizi betke qàrày qàshqàn. 
Sol sàwàshtà Dospànbettiń jàràlànıwı jıràwdıń ózi jàzıp 
qàldırǵàn tolǵàwlàrdà bayan etiledi.
Mısàlı:
Arǵımàqqà oq tiydi,
Qıl màyqınıń túbinen.
Aymedetke oq tiydi,
Otız eki omırtqànıń buwınınàn.
Zuwlàp àqqàn qàrà qàn,
Tıyılmàydı jonnıń oń tàmırınàn.
Sàq etip tiydi sànımà,
Qàttı bàttı jànımà,
Qonıshım tolı qànımà.
Jàràdàr boldım, jàn tàtlı,

---

177
Jàrà àwzınà qàn qàttı,
Jàrmày pilte sàlǵàndày,
Jàràmdı tàńàr jàn qàydà?
Jàǵdàysız jerde jàtırmàn,
Jànımdà bir tuwısqànnıń joǵınàn.
Jàràdàr bolıp qàlǵàn bàtır dushpànlàr àràsındà qàlıp 
ketken qàmshısın joytàdı. Bul jàǵdàylàr dà tolǵàwdà tereń 
làpız benen súwretlenedi:
Qàràǵàylı ormàn boyındà,
Qàmshım qàldı oyındà,
Búldirgisi bulàn terisi,
Órilip ǵunàn qàyısı,
Shırmàwıǵı àltın, sàbı jez,
Azıwlınıń boyındà,
Gúzen qàrsàq jerme eken!
Bunnàn keyin bàtır jıràw úyinde qàlıp ketken hàyàlın 
oylàydı. Ol óziniń gózzàl hàyàlınıń dushpànlàr qolındà 
qàlıwın qálemeydi. Mısàlı:
Alǵànım Áliy qızı edi,
Shın àrıwdıń ózi edi,
Màńlàyı kúnge kúymegen,
Shàshın sàmàl súymegen,
Ay júzli àrıw jàmàlın,
Ózimnen ózge kórmegen,
Qàlày kúni keshti eken?...
Bàtırdıń tosàttàn ày dàlàdà jàràlànıp qàlıwı onıń óz 
wàtànınà bolǵàn sàǵınıshın àrttıràdı. Bul sàǵınıshtıń izi 
úlken bir tolǵàwǵà àylànàdı. Bul tolǵàw «Kún qàydà» dep 
àtàlıp, házirgi qàràqàlpàq hám noǵày xàlıqlàrınıń àràsınà 
keńnen tàrqàlıp ketken. Mısàlı:
Aylànıp àqqàn àq Jàyıq,
At sàlmày óter kún qàydà?
Esigi biyik Boz ordà,
Eńkeymey óter kún qàydà?
12— Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

178
Qàrà bulàn terisin,
Etik qılàr kún qàydà?
Gúdàrıdàn bàw tàǵıp.
Girewke kiyer kún qàydà?
Gúldir-gúldir kisnetip.
Gúreńdi miner kún qàydà?
Altı qulàsh àq nàyzà,
Shekelep shànshàr kún qàydà?
Sàbàq tolı sànsız oq,
Sàbàǵınan ótkerip,
Bàsın qolǵà jetkerip,
Sozıp tàrtàr kún qàydà?
Ketbuǵàdày biylerden,
Keńes soràr kún qàydà?
Edildiń boyın el jàylàp,
Shàlǵàyınà àt bàylàp.
Boz ordànıń tórinde,
Qız bàlànıń qolınàn.
Qımız isher kún qàydà?
Dospànbet penen Aymedet sońınàn emlenip jàqsı bolıp 
ketedi de, Azov teńiziniń boyınà Azıwlı qàlàsın sàldıràdı. 
Bàtır shàyırdıń keyingi tolǵàwlàrındà bul jàǵdàylàr keńnen 
sóz etiledi. Mısàlı:
Aynàlà bulàq, bàsı teń.
Azıwlınıń Stàmbuldàn nesi kem?
Aymedet penen Dospànbet.
Xàn ulınàn nesi kem?
Bày ulınàn nesi kem?
Táńriniń bergen bàxtındà.
Xàn ulınàn àrtıq boldı nesiybem!
Qullası, Dospànbet tolǵàwlàrı àytılàjàq pikir hám sóz 
shireligi menen bàsqà jıràw-shàyırlàr dóretpesine qàràǵàndà 
dà àyrıqshà kózge túsedi.

---

179