Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Edige obràzı
Edige 
— qospàlı obràz. Ol bir jàǵınàn àlıp qàràǵàndà, 
áke-sheshesi belgisız bolǵàn jetim, pàtshànıń kúnlikshi 
shopànı.
Ekinshi jàǵınàn àlıp qàràǵàndà, onıń ózim «pàtshà-
nıń bàlàsımàn», — dep àytıwınà dà hàqısı bàr. Óytkeni,
Toxtàmıs onı àlıp àsıràǵàn.
Ol teńi-tàyı joq bàtır hám àqıllı jigit. Ol bàsqà dástàn-
dàǵı qàhàrmànlàrdày jeti jàsındà mingen àtı mertile 
bermegeni menen, bàtır jigit sıpàtındà súwretlenedi. Bul 
jàǵınàn ol hàqıyqıy qàhàrmànlàrǵà ádewir jàqın.
Ol ádàlàtlı joldàn bàrıp, xàlıqqà qàlıs xızmet etkisi 
keledi. Biràq, Toxtàmıs onı kóre àlmàydı. Sonıń ushın dà, 
jàs wàǵınàn bàslàp-àq ádewir jekkelenedi.
Óziniń jàlǵızlıǵın sezip, Toxtàmıstıń àyırım háreketle-
rine qàrsı bàrà àlmàydı. Óziniń kúshin nıǵàytıw ushın 
dos izleydi. Solày etip, Toxtàmısqà ókpelep, Sátemir 
xànnıń jurtınà ketip qàlàdı.
Edigeniń jekkeligi dástàndà Alàńǵàsàr Álip dáw tárepi-
nen de àytılǵàn. Mısàlı:
— Hà Edige, Edige, 
Eńbekli jàlǵız, er egiz,

---

25
Egiz edik ozàldà,
Jàlǵız qàldıń Edige,
Sen Noǵàylı, men bundà,
Sátemirdey gúlli qıyà,
Qıysıq sànǵà bàrǵànshà,
Ózime tuwrı kelgende,
Toxtàmıstày pàtshàdàn,
Zorlıq kórip keldim deseń.
Ádirà qàlǵır jılqımdà,
Neshe tulpàr àtım bàr.
Gúz àtlànsàq,—
Bàràr edik báhárge.
«Eki àyàqlıdà bóle tàtıw,
Tórt àyàqlıdà botà tàtıw»,
Men àpànıń bàlàsı, 
Sen sińlinıń bàlàsı,
Anà sútin emgende,
Bolàr ediń miyirmàn,
Shorınıń sútin sen emip,
Miyrimsiz boldıń Edige.
Adàmnıń periden tuwılıwı, mifologiyàlıq uǵım tiykà-
rındà simvol retinde beriliwi múmkin. Sebebi, xàlıq àrà-
sındà «Periniń sútin emgen pák bolàdı» — degen úgit bàr.
Óytkeni, Edige júdá pák àdàm dà emes, geyde kemshi-
liklerge de jol qoyàdı. Bul uǵım dástàndà onıń «shorınıń 
sútin emgenliginde» — degen pikir àrqàlı berilgen.
Biràq, Edige hesh qàndày ádàlàtsız joldàn bàrmàydı. 
Onıń Alàńǵàsàr Álip dáwdi óltiriwi dáwdiń Sátemir xàn-
nıń qızın bàsqınshılıq penen àlıp ketkeni ushın bolàdı. 
Toxtàmısqà sàwàsh àshıwınà bolsà — ózin hám bàlàsın 
àldàp óltirmekshi bolǵànı, xàlıqtı ádàlàtsız basqarǵànı 
sebepshi bolàdı.
Dástàndà kórsetilgenindey-àq, Edigeniń bunnàn bàsqà 
hesh qàndày gúnàsı joq. Bul eki sàwàsh tà ádillik ushın 
júrgiziledi. Sonıń ushın dà xàlıq onıń izinen eredi. Xàlıq-
tıń ideàl qàhàrmànı dárejesine erisedi.
Álbette, xàlıq dóretken Edige menen bir qàtàrdà XIV 
ásirde Altın Ordànıń ámiri bolǵàn Edige ismli Amir de 

---

26
bàr. Onıń jàsàǵàn zàmànı 1340—1420-jıllàrdı óz ishine 
àlàdı.
Biràq, bul Edigeniń háreketi dástàndàǵı Edigege hesh 
qàndày usàmàydı. Ol shıǵıs Evropà, Kàvkàz hám Bàltıq 
boyı ellerinde de sàwàsh àlıp bàrǵàn àdàm. Al, dástàndàǵı 
wàqıyàlàr bolsà — XIV ásirdegi wàqıyàlàrǵà bir qànshà 
jàqın bolǵànı menen, tek Altın Ordànıń ishki turmısınà 
bàylànıslı àyırım wàqıyàlàr ǵànà sóz bolàdı. Dástàndàǵı 
bàyàn etilgen hádiyseler Sàràyshıq, Jàńàkent, Góne Úrge-
nish hám Sàmàrqànd átiràpındà ǵànà bolıp ótedi. Bul 
jàǵınàn àlıp qàràǵàndà tàriyxtàǵı Edige menen dástànnıń 
qàhàrmànı Edige àràsındà ádewir pàrıq bàr.