Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Jer rentası jerge iyelik etiwdi ekonomikalıq jaqtan ámelge asırıw (realizaciyalaw)dıń forması esaplanadı. Jer rentasınıń bir qansha tariyxıy kórinisleri bar. Mısalı, úsh formadaǵı: barshina (islep beriw), obrok (natural salıq) hám pul salıǵı formasındaǵı feodal rentalar solardıń qatarına kiredi. Házirgi waqıtta túrli mámleketlerde bar bolǵan renta júzege keliw sebepleri hám sharayatlarına qarap tómendegi túrlerge ajıratıladı: absolyut jer rentası, differentsial renta I hám II, monopol renta, qazılma baylıqlar, qurılıslar jaylasqan jerlerden alınatuǵın renta.
Absolyut renta jer uchastkalarınıń sapasına qaramastan jerdiń múlk bolǵanlıǵı ushın jer iyeleriniń alatuǵın rentası . Bul renta barlıq jerlerden alınadı, biraqta onıń muǵdarı tómen jerlerden alınatuǵın rentaǵa teń boladı.
Rentanıń ekinshi túri differentsial renta dep atalıp, ol jerdiń sapasına qaray alınatuǵın rentanıń absolyut rentadan artıqsha bólegi esaplanadı. Jerdiń sapası topıraqtıń ónimdarlıǵına baylanıslı boladı. Topıraqtıń ónimdarlıǵı ekige bólinedi: tábiyiy hám ekonomikalıq . Tábiyiy ónimdarlıq topıraqt ıń ximiyalıq hám fizikalıq qásiyetleri bolıp, onı tábiyat inam etken. Topıraqtıń ekonomikalıq ónimdarlıǵı jerge qosımsha resurs jumsaw, jerdi qayta islew arqalı, onıń sapasın arttırıw hám ónimdarlıǵın kóteriwdi ańlatadı. Topıraqtıń ónimdarlıǵına qaray differentsial rentanıń ózi ekige bólinedi: differentsial renta I hám differentsial renta II.
Differencial renta I jerdiń tábiyiy ónimdarlıǵı menen baylanıslı bolǵan, sanaat oraylarına, bazarlarǵa hám baylanıs jollarına jaqın jaylasqan ónimdarlı jer uchastkalarında júzege keledi.
Differencial renta II xojalıqlardı intensiv rawajlandırıw, jerdiń ónimdarlıǵın arttırıw ushın qosımsha qárejet sarplaw menen, yaǵnıy awıl xojalıǵında ximiyalıq tóginlerdi qollanıw, jerlerdiń meliorativ jaǵdayın jaqsılaw, awıl xojalıǵın mexanizaciyalaw hám elektrlashtiriw dárejesi menen baylanıs halda júzege keledi.
Renta teoriyasına muwapıq awıl xojalıǵında rentanıń jáne bir túri monopol renta da háreket etedi. Basqa jer uchastkalarında ushıramaytuǵın tábiyiy sharayat, ayrıqsha (siyrek ushırasatuǵın) awıl xojalıq ónimleri (júzimniń ayrıqsha sortları, tsitrus egisleri, chay hám basqa ayrıqsha túrlerin) jetistiriw ushın imkaniyat jaratadı. Bunday tovarlar monopol bahalar menen satıladı. Bul bahalardıń joqarı bolıwı kóbinese tólewge qábiletli talap dárejesi menen belgilenedi. Nátiyjede monopol bahalar sonday ónimlerdiń individual qunınan bir qansha joqarı bolıwı múmkin. Bul bolsa jer iyelerine monopol renta alıw múmkinshiligin beredi.


Renta qazılma baylıqlar óndiriletuǵın jerlerden de alınadı. Onıń muǵdarı baylıqlardıń qazıp alınıw usıllarınıń qıyın yaki jeńilligine, olardıń tereńde yaki sayızda jaylasıwına, dúzilisine t.b. belgilerine baylanıslı.
Qurılıs uchastkaları ushın da renta tólenedi. Renta qanday túrde bolmasın tólewshiler ushın qárejet bolsa, jer iyeleri ushın dáramat esaplanadı.