Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Ortasha dáramat (AR-average revenue) bul tovar birligine satıwdan kelgen pul túsimi. Onı anıqlaw ushın jalpı dáramat (TR) satılǵan tovarlar muǵdarına (Q)

bólinedi.

^{AR  TR} . Aldıńǵı mısalımızǵa qaytsaq, zavodtıń jalpı dáramatı 120 mlrd.
Q

sum bolıp, satılǵan muzlatqıshlar sanı 100 mıń dana edi. Bunda AR = TR \ Q = 120 000 000 000 \ 100 000 = 1 200 000.
Ortasha dáramat ámelde satılǵan tovardıń bazar bahasına teń boladı, yaǵnıy AR=P
kelip shıǵadı.
Dáramat keltirmeytuǵın jumıs penen hesh kim shuǵıllanbaydı. Isbilermenlikten maqset bay bolıw, bunıń ushın bolsa payda tabıw kerek. Payda – mazmunı boyınsha isbilermenge tiyisli dáramat esaplanadı.

Payda (P - profit) bul kapital hám isbilermenlik xızmeti ushın olardıń iyelerine tiyisli pul sıylıǵı.

Paydanı ne jaratadı? Payda kapital hám isbilermenlik xızmetiniń birgeliktegi ónimi. Firma iyesi isbilermenlik penen shuǵıllanǵanda birinshiden óz jumısına kapital qoyadı, ekinshiden óz qábiletin iske salıp biznesti shólkemlestiredi, onı basqaradı, yaǵnıy oǵada quramalı hám juwapkershilikli is penen shuǵıllanadı, bizneste táwekelshilikke baradı. Mine sonlıqtan ol payda alıwı kerek, keri jaǵdayd a ol biznesin taslap ketedi.
Payda isbilermenlik dáramatı dep talqılanǵanda isbilermenniń kapitalı hám onıń qábileti keltirgen dáramat túsiniledi. Paydanıń ózi eki bólimnen ibarat boladı.
Birinshisi, normadaǵı payda (normal profit) bolıp, ol isbilermenlik qábiletiniń nátiyjesi esaplanadı. Sonlıqtan onı isbilermen álbette alıwı kerek, sebebi bul onıń miynetine berilgen sıylıq. Bul payda óndiris shıǵınlarınıń quramında boladı, sebebi ol miynet haqını quraydı.
Ekinshisi, ekonomikalıq payda yamasa taza payda (economic or pure profit) bolıp, bul dáramattıń shıǵınlardan awısqan bólegine teń boladı. Ekonomikalıq paydanı kapital jaratqanlıqtan ol kapital iyelerine tiyisli boladı. Kapital iyeleri jeke pul iyelerinen hám úles qosıwshı pul iyelerinen ibarat.
Ámeliyatta ekonomikalıq payda menen bir qatarda buxgalteriyalıq payda túsinigi de qollanıladı. Sonlıqtan olardı bi-birinen ajırata biliw zárúr. Ekonomikalıq payda ulıwma pul túsiminen (TR) barlıq ishki hám sırtqı shıǵınlardı, sonday-aq normadaǵı paydanı alıp taslaw arqalı anıqlanadı.

Ekonomikalıq payda = ulıwma pul túsimi - sırtqı shıǵınlar - ishki shıgınlar –