Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Tarawlar aralıq báseki hár qıylı tarawlarǵa kiriwshi yamasa hár túrli ónim islep shıǵarıwshı kárxanalar ortasında boladı.
Rawajlanıw dárejesine qaray otırıp, jetilisken hám jetilispegen báseki túrleri háreket etedi.

Jetilisken báseki – bul erkin bazardaǵı kópshilikten ibarat satıwshılar hám qarıydarlardıń hár biri sheklenbegen halda bazardıń nızam-qaǵıydalarına muwapıq hám birdey usıl menen alıp barılatuǵın báseki gúresi.

Bul tábiyatı boyınsha sap (taza) báseki esaplanadı, sebebi ol hesh bir sheklewlersiz júz beredi, onda ıqtıyarlı túrde absolyut óz betinshe is kórip atırǵan satıwshılar hám qarıydarlar qatnasadı. Onıń tiykarǵı 3 belgisi bar:

1. 
   Básekilesiwshiler azshılıq emes, al kópshilik boladı. Mısalı, diyxan bazaranda qarıydarlar da, satıwshılar da kóp, olar bir-birin erkin tańlaydı.
   
2. 
   Básekilesiwshiler bir túrdegi tovardı bazarǵa usınıs etedi, sonlıqt an olar qarıydar ushın gúresedi. Mısalı, nan bazarında nan islep shıǵarıwshılar tek nandı usınıs etedi, olardıń qarıydarı da birdey, sol sebepli nandı qarıydarǵa kóbirek satıw ushın gúresedi.
   
3. 
   Básekide qatnasıw ıqtıyarlı, sebebi bazarǵa óz tovarı menen q álegen waqıtta kirip keliw hám onnan shıǵıp ketiw múmkin. Mısalı, minimarket ashıp, basqa minimarketler menen básekilesiw ushın mámleketten ruxsat alsa jeterli, sebebi basqa hesh kim oǵan tosqınlıq etpeydi.
   

Bazar ekonomikasındaǵı jetilispegen báseki bul jerde monopoliyalardıń bar ekenliginen kelip shıǵadı.

Jetilispegen báseki – bul monopoliyalar bazarında azshılıqtan ibarat satıwshılar hám qarıydarlardıń sheklengen tárizde hám túrli usıllar menen júz beretuǵın básekisi.

Jetilispegen báseki monopolistlik báseki, oligopoliya, sap monopoliya hám monopsoniya sharayatındaǵı básekilerge bólinedi.
Monopolistlik básekide kóp sanlı, biraq onshelli iri bolmaǵan, birdey bolsada, uqsas tovarlardı qarıydarlarǵa usınıs etetuǵın firmalar básekilesedi. Onıń erkin sap básekiden sezilerli ózgesheligi sonnan ibarat, bul jerde óndiriwshiler onshelli kóp bolmaydı.
Oligopoliya sharayatındaǵı básekide azshılıq, biraq oǵada iri firmalar qatnasadı, olar málim bir tarawdaǵı ónim islep shıǵarıwdı hám satıwdı óz qolında toplap aladı. Olar bazarǵa birinshiden standartlastırılǵan, yaǵnıy málim bir túrdegi ónimdi, ekinshiden bolsa differenciaciyalanǵan ónimdi usınıs etedi. Standart ónimler resurslardan, sonıń ishinde polat, aǵash sıyaqlılardan ibarat boladı.
Duopoliya – eki firmanıń ústemligi bolıp, oligopoliyanıń ápiwayı kórinisi.
Birge islesiw zárúrligi eki firmanı kelisimge kelip kartel payda etiwdi bildiredi.