Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Xoshametlew wazıypası salıq sistemasınıń eń áhmiyetli wazıypalarınan biri bolıp, óndiristi rawajlandırıwǵa, materiallıq shiyki zat resursları, sonday-aq, finanslıq hám miynet resursları, toplanǵan múlkten nátiyjeli paydalanıwǵa qızıqtırıwshı tásir kórsetedi, yaǵnıy salıq júgin kemeytiw arqalı óndiristi rawajlandırıwǵa, finanslıq jaǵdaydı bekkemlewge hám investiciyalıq xızmetti janlandırıwǵa xoshametleydi. Salıqlardıń usı wazıypası arqalı mámleket ekonomikanıń rawajlanıwın támiyinleydi.
Salıqlardıń qadaǵalaw wazıypası salıq tólewshi tárepinen usınıs etilgen, salıqqa tartıw obekti, salıqqa tartılatuǵın baza, jeńillikler hám basqada tiyisli salıq kórsetkishleriniń esap-sanaqların tekseriw sıyaqlı bir qansha quramalı processten ibarat.
Salıqlardı esaplaw processin maǵlıwmat menen támiyinlew wazıypası da ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, bul wazıypa arqalı shıǵınlar muǵdarı hám anıq salıqlı túsimler mámlekettiń qanday social-ekonomikalıq wazıypalardı orınlawına jumsalǵanlıǵı haqqında maǵlıwmat berip turılıwı oǵada zárúr. Sol jaǵdayda salıqlardıń byudjetke túsiwi tolıq, óz waqıtnda hám ańsat ámelge asırıladı.
Salıq óndiriw belgilengen stavkalar tiykarında ámelge asırıladı. Óndiriletu ǵın salıqlardıń salıq obektiniń kólemine salıstırmalı esaplanǵan muǵdarı salıq stavkası dep júrgiziledi. Salıq stavkası obekttiń hár bir birligi ushın belgilep qoyılǵan norma esaplanadı.


Salıqlar hár tárepleme klassifikaciyalanadı. Olardı klassifikaciyalaw ǵa túrlishe ólshemler tiykarında qatnas jasaladı.
Salıq stavkası hám dáramatlar ortasındaǵı salıstırmaǵa tiykarlanıp, salıqlar ádette, progressiv (ósip barıwshı), proporcional hám regressiv (kemeyip barıwshı) salıqlarǵa bólinedi.
Salıq stavkası
Dáramat muǵdarı

21.1-sızılma. Progressiv, proporcional hám regressiv salıqlardıń grafiktegi kórinisi

1. 
   Dáramat kólemi ósip barıwı menen ortasha stavkası ósip barıwshı salıqlar progressiv salıqlar dep ataladı. Progressiv salıq stavkası mazmunı boyınsha salıq tólewshilerdiń dáramatları, paydası artıp, ósip barıwına muwapıq tárizde salıq stavkasınıń da artıp barıwın kórsetedi. Ózbekstan Respublikasınıń salıq sistemasında bunı fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı mısalında kóriw múmkin (2 1.1- kestesine qarań).
   
2. 
   Dáramat kólemi ósip barıwı menen ortasha stavkası ózgerissiz qalıwshı salıqlar proporsional salıqlar dep ataladı. Bul salıq stavkalarnıń tiykarǵı mánisi sonnan ibarat, salıq tólewshi iye bolǵán dáramat (payda), divedend, múlk qunınıń muǵdarı (summası) qansha bolıwına qaramastan birdey táripte, yaǵnıy birdey procentte salıq stavkası qollanıladı. Mısalı, divedendke barlıq salıq tólewshiler ushın salıq stavkası 10 procent etip belgilengen. Bunnan tısqarı, qosımsha qun salıǵınıń stavkası da búgingi kúnde proporcional salıq stavkası esaplanadı.
   
3. 
   Dáramat kólemi ósip barıwı menen ortasha stavkası páseyip barıwshı salıqlar regressiv salıqlar dep ataladı. Regressiv salıq stavkasında salıq tólewshiniń salıqqa tatılatuǵın dáramatı, múlk qunı sıyaqlı salıq obektiniń artıp barıwı menen salıq stavkasınıń kemeyip barıwı sáwlelenedi. Bunnan kórinip turǵanınday, regressiv sa lıq stavkası progressiv salıq stavkasına salıstırǵanda keri hádiyseni kórsetedi.
   

Ekonomikalıq mazmunı boyınsha: tuwrı hám janapay (qosımsha) salıqlarǵa bólinedi.
Tuwrı salıqlar dáramatlar hám múlklerden óndiriledi. Bunday salıqlarǵa múlk salıǵı, jer salıǵı, dáramat salıǵı t.b. kiredi.
Janapay salıqlar tovar hám xızmetlerden óndiriledi. Bunday salıqlarǵa akciz salıǵı, qosılǵan qun salıǵı, bajı tólemleri t.b. kiredi.
Salıq stavkasın hádden tısqarı kóterip bolmaydı, sebebi bul túrli keri tásirlerdi keltirip shıǵarıwı múmkin.
Salıq muǵdarın tómenletiw ekonomikalıq rawajlanıw hám mámleket dáramatlarınıń ósiwine alıp keliwin 1 -bolıp amerikalı ekonomist A.Laffer ilimiy jaqtan tiykarlap bergen. Lafferdiń pikirine muwapıq, kompaniyalardıń dáramatına salıq stavkaların hádden tısqarı kóteriw olardıń kapital qoyılmalarǵa bolǵan


qızıǵıwshılıǵın tómenletedi, ilimiy texnikalıq rawajlanıwdı toqtatadı, ekonomikalıq rawajlanıwdı páseyttiredi hám bular aqır-aqıbetinde mámleketlik byudjetke keri tásir kórsetedi. Mámleketlik byudjet dáramatları hám salıq stavkalarınıń artıwı ortasındaǵı baylanıstıń grafikte kórsetiliwi “Laffer qıya sızıǵı” dep ataladı (21.2- sızılma).

R
R₁

0

21.2-sızılma. Laffer qıya sızıǵı

Bul jerde, R – salıq stavkası, R_{1 –} salıq stavkasınıń optimal muǵdarı, V – mámleketlik byudjetke túsimler, V_{1 –} mámleketlik byudjetke eń joqarı túsimler.
Laffer teoriyasınıń haqıyqatqa jaqın ekenligi sonnan ibarat, salıq stavkasınıń ósiwi yamasa páseyiwi gumansız kapital qoyılmalardıń ósiw pátine tosqınlıq bolıwı yamasa kerisinshe, xoshametlewshi tásir kórsetedi. Biraq ulıwma alǵanda, bazar ekonomikası sharayatında investiciyalarǵa salıq stavkasınnan tısqarı kóplegen faktorlar tásir kórsetedi. Bul faktorlar ishinde áhmiyetli orındı ciklldıń ózgeshelikleri, ol yamasa bul kárxananıń ónimine talap hám usınıstıń salıstırması, olardıń paydasınıń dárejesi iyeleydi.