Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

Туркистондаги очарчилик оқибатлари. Туркистонда 1917 йилнинг қишида бошланган очарчилик большевикларнинг қаттол сиёсати натижасида тобора кучайиб борган. 1918 йил 20 ноябрда Туркистон АССРда Т.Рисқулов раислигида очарчиликка қарши кураш Марказий комиссияси тузилган. Бирқ комиссия ихтиёрига совет ҳукумати томонидан тегишли миқдорда маблағ ажратилмаган. Очарчилик натижасида Фарғона водийсида 1917-1923 йилларда 1 млн киши, Самарқанд вилоятида 200000 киши ўлиб кетган. Очарчилик ва иқтисодий инқирозни бошидан кечираётган Туркистон ўлкасидан Марказга озиқ-овқат маҳсулотларини олиб чиқиб кетиш кучайди. 1920 йилда ташиб кетилаётган нон маҳсулотлари ва бошқа озиқ-овқат турларининг миқдори бир неча марта кўпайган. 1921-1922 йилларда Туркистондан Россияга 4,4 млн пуд ғалла жўнатилган. Ўша пайтда дон етиштиришга ихтисослашмаган Туркистон қишлоқ хўжалиги учун бу катта миқдордаги ҳосил ҳисобланган. Халқ очликдан қирилаётган бир маҳалда Туркистондаги айрим озиқ-овқат захиралари болшевиклар томонидан фронтда ҳарбий мақсадлар учун фойдаланилган.
“Ҳарбий коммунизм”дан янги иқтисодий сиёсатга ўтилиши (НЭП-ЯИС). Большевиклар совет ҳокимиятининг дастлабки даври (1918-1920)да юритган сиёсати “ҳарбий коммунизм” деб номланган. Унинг моҳияти қуйидагича бўлган: бутун саноат ишлаб чиқариши давлат қўлида жамланиб, қаттиқ марказлаштириш асосида бошқарилган; деҳқонлар ўзи етиштирган маҳсулотнинг ортиқчасини давлатга топширган (озиқ-овқат развёрсткаси, яъни тақсимоти); давлат эса озиқ-овқат ва саноат маҳсулотларини тақсимлашни ўз қўлига олган; бозор йўқотилиб пул муомаласи натура (маҳсулотлар) билан алмаштирилди; меҳнатга яроқли барча аҳоли мажбурий меҳнатга жалб қилинди (меҳнат милитаризацияси) ва б.
“Ҳарбий коммунизм”сиёсати ўз моҳиятига кўра халққа қарши қаратилган бўлиб, социализм қуриш усули сифатида мутлақо яроқсиз эди. Совет ҳокимияти Туркистондаги барча фабрика-заводларни ўз эгалари қўлидан тортиб олиб, ундан аввало, мудофаага мўлжалланган маҳсулотлар ишлаб чиқаришда фойдаланди. Тадбиркорлик билан шуғулланиб келган жамиятлар тарқатиб юборилди. Йирик ва ўрта саноат корхоналари билан биргаликда банклар, темирйўл транспорти, босмахоналар давлат ҳисобига ўтказилди. Хусусий мулк эгалари текинхўрлар деб эълон қилиниб, фуқаролик ҳуқуқларидан маҳрум этилди. Бозор муносабатлари рад этилди. Оғир иқтисодий вазият, жумладан Туркистондаги аҳвол иқтисодиёт тармоқларида, уни бошқаришда туб ўзгаришлар ясаш зарурлигини кўрсатди. 1921 йил кўкламга келиб мамлакатнинг иқтисодий муносабатларида кескин ўзгаришлар ўтказиш зарурлиги равшан бўлиб қолди.
РКП(б) Х-съезди (1921 й. март) озиқ-овқат развёрсткасини озиқ-овқат солиғи билан алмаштириш тўғрисидаги қарори билан бошланиб кетди. Янги иқтисодий сиёсат (НЭП) деган янги йўлнинг моҳияти шундан иборат эди. Туркистон АССРда янги иқтисодий сиёсатга ўтиш Туркистон Компартияси VI съездида (1921 й. август) сиёсий жиҳатдан асослаб берилди ва Туркистон АССР Советлари Х съезди қарори билан расмийлаштирилди. НЭПнинг асоси иқтисодиёт, халқ хўжалигига раҳбарлик қилишнинг ҳарбий-коммунистик усулларидан воз кечиш, ишлаб чиқарувчига, аввало деҳқонларга бир қадар эркинлик беришдан иборат эди.