Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

3. Қорақалпоқлар Туркистон генерал-губернаторлиги таркибида

Хива хонлари қорақалпоқларнинг кўчиб юришига чек қўйгач, улар хонликда бир қанча янги деҳқончилик туманлари ташкил этишди; улар 19 аср 70-йилларида деярли ўтроқ турмуш кечира бошлади. Қорақалпоқлар Амударёнинг икки қирғоғини ўзлаштириб шоли, бўғдой, арпа ва пахта етиштиришди. Россия газеталаридан бири 1868 й. “Бу халқнинг асосий ҳунари деҳқончиликдир..”-деб ёзган. Россия Хивани тобе қилгач гандимиён шартномасидан (1873) кейин, Амударёнинг ўнг қирғоғидаги қорақалпоқ ерлари Россияга қўшиб олинди. Бу ерда 1873 й. Туркистон генерал-губернаторлигининг Сирдарё вилоятига кирувчи Амударё бўлими ташкил этилди. Амударёнинг чап қирғоғидаги қорақалпоқларнинг камроқ қисми Хива хонлиги таркибида қолди.

Амударё бўлимида қорақалпоқлар сони қарийб 70 минг бўлиб, жами аҳолининг 48,6 %ини ташкил этар эди. Россиядан келганлар 1000 киши бўлиб, улар Петро-Александровск (Тўрткўл)да, Уралский посёлкасида ва Нукус қишлғида яшарди. Улар асосан балиқ овлаш билан шуғулланувчи Урал казаклари бўлиб, 1875 й. рус ҳукуматининг армия хизмати тўғрисидаги янги низомига бўйсунмагани учун бу ерга кўчирилган эди. Хива хонлигида қорақалпоқлар сони 25 минг кишини, яъни 3,8 %ни ташкил этар эди. Қорақалпоқлар ҳудуди Россияга қўшиб олингач рус ҳукуматининг Ўрта Осиёдаги таъсир доираси янада кенгайди. Ҳар иккала ҳудудда яшайдиган қорақалпоқлар 70 %дан зиёд ерсиз деҳқонлар бўлиб, улар асосан ёлланиб меҳнат қилишар эди.
Қорақалпоқ ҳудудига Россия капиталининг кириб келиши товар-пул муносабатларини ўзгартириб юборди. Пахта тозалаш ва балиқчилик соҳасида дастлабки саноат корхоналари пайдо бўлди. 19 асрнинг 70-йилларида қорақалпоқларда Савдо муносабатлари ривожланиб борди. Туманларни иқтисодий жиҳатдан бирлаштирган шаҳар бозори Чимбойда вужудга келди; Чимбой Россияни Хива хонлигининг асосий иқтисодий марказлари билан боғларди. 1914 й. қорақалпоқларда 4 та умумтаълим мактабида 200 та ўқувчи ўқиган, 2 та касалхона ва фелдшерлик пунктида 3 та шифокор ишлар эди.
Деҳқонлар ва чорвадорлар орасида мулкий табақаланиш кучаяди; бий, юзбоши, мулла ва эшонларнинг ер мулклари 15 минг танобгача бўлса, оддий халқ томорқалари 1-2 танобдан ошмаган (1 таноб-2500 кв.м. ер). 1871-1872 йй. маълумотига кўра уруғнинг оддий аъзолари чорвага эга бўлмаган, айрим бойлар 1000 бош қорамол ва 1500 бош қўй-қўзига эга эди. Қашшоқлашган ва косодга учраган деҳқонлар катта ер эгалари ва бойларга қарам бўлиб қолишди. Бойлар ёрдам сифатида ўз қариндошларига ҳосилнинг тенг ярми - "ярмчи" шарти билан ер берган. Ерсиз ва чорвасиз қолган деҳқонлар ҳар қандай оғир ишларни бажариб, бадавлат чорвадорлар ва заминдорларнинг моли ва еридан фойдалангани учун ишлаб берган.