Davlat tomonidan belgilangan soliqlar, yig`imlar va boshqa majburiy to`lovlari

34 trillion so‘mlik imtiyozlar: bu normalmi?
Yuqoridagi hisoblashlar barcha soliq turlari bo‘yicha qo‘llanilgan imtiyozlar natijasida 2021 yilda budjetga 34 trillion 91 milliardga yaqin soliq to‘lanmaganini ko‘rsatdi. Bu – o‘tgan yilgi YaIMning 4,6 foizini tashkil qiladi.
Yaqinda e’lon qilingan Global soliq xarajatlari ma’lumotlar bazasi (GTED) ma’lumotlariga ko‘ra, soliq imtiyozlari (yuridik shaxslar va uy xo‘jaliklari uchun yengilliklar, ayrim tovarlar va xizmatlar uchun stavkalarning maqsadli pasaytirilishi) natijasida undirilmagan mablag‘lar miqdori global miqyosda o‘zgarmay qolmoqda: so‘nggi 30 yil ichida dunyo miqyosida undirilmagan soliqlar qiymati global yalpi ichki mahsulotning 3,3 foizidan 4,9 foizigacha bo‘lgan. Bundan, O‘zbekistondagi soliq imtiyozlaridan natijasida undirilmagan mablag‘lar me’yori global miqyosga mosligini ko‘rish mumkin, biroq gap bunda emas.
VoxEU mutaxassislarining yozishicha, davlatlar soliq imtiyozlari haqida e’lon qiladigan hisobotlarning sifati, muntazamligi va hajmi sezilarli darajada farq qiladi. Avstraliya va Marokash kabi ba’zi mamlakatlarda nafaqat individual soliq xarajatlari darajasidagi imtiyozlar (ya’ni budjetga tushishi mumkin bo‘lgan daromadlar) bo‘yicha hisob-kitoblar, balki soliq bazasi, soliq imtiyozlarining turi, qanday maqsadlarda berilgani va kompaniyaning benefitsiarlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ham o‘z ichiga olgan to‘liq hujjatlar nashr etiladi.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, kishi boshiga daromadi past va o‘rtadan past mamlakatlarda ochiq taqdim etiladigan soliq imtiyozlari to‘g‘risidagi hisobotlar mundarijasi anchagina sifatsiz, qamrovi tor bo‘ladi. Bu – inson va moliyaviy resurslarning yetishmasligi va institutsional asoslarning zaifligi kabi qator sabablarga bog‘liq.
O‘zbekiston: Ochiqlangan ma’lumotlar mundarijasi hali to‘liq emas
O‘zbekiston – soliq imtiyozlari haqidagi ma’lumotlarni endi e’lon qila boshlagan, ochiqlikning boshlang‘ich bosqichida turgan davlatlardan biri. VoxEU mutaxassislari ham aynan o‘rtadan past daromadli mamlakatlarda soliq imtiyozlari haqidagi hisobotlar to‘liq emasligini ta’kidlashgan. Xuddi shunday, O‘zbekiston soliq bazasida imtiyozlar qaysi asosga ko‘ra berilgani haqida ma’lumot yo‘q.
2021 yil davomida soliq imtiyozlaridan foydalangan 70 mingdan ziyod sub’yektlarga qaysi normativ-huquqiy hujjatlar asosida imtiyozlar berilgani ochiqlanmagan.
DSQ e’lon qilgan jadval soliq turlari bo‘yicha sub’yektlarga berilgan umumiy imtiyoz summasi va to‘langan soliqlar bo‘yicha ma’lumotlarnigina o‘z ichiga oladi.
Ekspertlar imtiyozlarning hisob-kitobidan tashqari, ular qay maqsadda, qachon va qay tartibda berilgani hamda kompaniyaning benefitsiarlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham ochiq bo‘lishi kerakligini tavsiya qilishadi.
Davlat soliq qo‘mitasi imtiyoz qo‘llanilish asoslari – ya’ni qaysi normativ-huquqiy hujjatga asosan imtiyoz berilgani haqidagi ma’lumotlar bazaga kiritilishini ma’lum qildi.
Shuningdek, qo‘mita matbuot xizmati “E-imtiyoz” portali orqali soliq imtiyozlarining asoslari haqidagi ma’lumotlar endilikda DSQda bo‘lishini bildirdi.
“Korxonalar endi (soliq hisobotlarini) kiritishni boshlashdi; yangi dastur bilan avval hisobotlarini o‘zlari belgilab ketishgan. Bu yildan imtiyoz dasturi ishga tushirildi va asoslari bilan olyapmiz, shu sababli endi to‘liq ma’lumot soliqda bo‘ladi”, – dedi qo‘mita mas’uli.