Davlat pedagogika

"Aql - bu yaxshi tashkil etilgan bilimlar tizimidir» (K.D.Ushinskiy).

YUqorida aytib o‘tilgan barcha sifatlar Yosh o‘zgargan sari o‘zgarib boradi. Ijodiy ishda fikrlashning mustaqilligi va tanqidiyligi zarur bo‘lib, u aqliy faoliyatning mahsuldorligini ta’minlaydi.


14. 5. Ko‘nikma va malakalarni shakllantirish

O‘quvchilar bilimlarni o‘zlashtiribgina qolmay xilma-xil ko‘nikma va malakalarni hosil qiladilar.



Fiziologik jihatdan malaka bosh miyaning katta yarim sharlari po‘stlog‘ida hosil bo‘lib, vaqtinchalik nerv bog‘lanishlarining barqaror tizimining funksiyasini ta’minlaydi. Dinamik-stereotiplarni yaratish sharoitlari bir vaqtning o‘zida avtomatlashgan akt bilan murakkab analitik-sintetik faoliyatni yuzaga keltiradi.Malakalar kishining bilim va ko‘nikmalari asosida tarkib topadi. Malaka hosil bo‘lishining dastlabki bosqichida uning har bir qismi o‘ylangan holda, diqqat bilan bajariladi. Malakalar shakllanib borgan sari, ularni bajarishga nisbatan nazorat kamayib boradi. Shuning uchun ham ma’lum bir faoliyatni amalga oshirishda malakalarning ahamiyati kattadir. Malakalar harakat turlariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:

-harakat malakalari;

-sensor malakalar;

- aqliy malakalar

Malakalarning nerv-fiziologik asosi dinamik stereotiplardir. Buning natijasida nafaqat malakalar, balki ko‘nikmalar ham yuzaga keladi. SHaxsda malakalar shakllanishida quyidagi qonuniyatlar ko‘zga tashlanadi:

1. Malaka hosil bo‘lishining notekis jarayoni. Bu
mashqlarning egri grafigida namoyon bo‘ladi.

2. Malakalarning ko‘chishi. Ijobiy malakalarning yangilarini
shakllanishiga ta’siri ko‘chish deyiladi. Malakalardagi salbiy ta’sir esa interferensiya deb ataladi, bunda eski malaka yangisining shakllanishiga halaqit beradi.

3. Malakani progressiv va regressivligi - malaka uzoq vaqt miqdorida xizmat qilishi uchun undan foydalanish lozim. Aks holda deavtomatlashtirish yuzaga kelib, zarur harakatlar o‘z tezligi, yangiligi, aniqligi va avtomatlashtirilgan harakatlarni ta’minlovchi xususiyatlarini yo‘qotadi.


Ko‘nikma eksteriorizatsiya qilishni – bilimlarning jismoniy harakatga mujassamlashu-vini taqozo etadi. Uning boshlanish nuqtasi axborotning yuksak darajada, ya’ni ongda qayta ishlanishidan iboratdir. Amaliy harakatlarning ana shu yuksak darajadagi faoliyati natijalari bilan yo‘naltirib turilishi esa uning yakunini tashkil etadi.

Ko‘nikma va malakalar xatti-harakat uslubi bo‘la turib, ma’lum faoliyat turiga qarab ishlab chiqarish, o‘quv, ijtimoiy, sport, tashkiliy, texnik faoliyat, ilmiy faoliyat, san’at sohasidagi ko‘nikmalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Lekin, barcha faoliyat turlarida qo‘llaniladigan ko‘nikma va malakalar mavjud: bular - harakat, sensor, aqliy ko‘nikma va malakalardir. Harakat ko‘nikmalariga jismoniy mehnat, sport va o‘quv ko‘nikmalari (xat yozish, tez o‘qish va hokazo) kiradi.

Sensor ko‘nikma va malakalarga o‘lchov, yorug‘lik, ovoz va simvolik ma’lumotlarni tez va to‘g‘ri qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan va boshqarish markazlarida takrorlab borishlar kiradi.

Akliy ko‘nikma va malakalarga - kuzatish usullari, malakalarni rivojlantirish, og‘zaki va yozma hisob-kitobni ishlab chiqish, harakatlarga yo‘naltirish, kitob bilan ishlash, arxiv materiallarini yig‘ish, ilmiy tajriba o‘tkazish va hokazo. Malakalar mashq qilish natijasida yuzaga keladi, ya’ni bunda maqsad sari yo‘naltirilgan (doimiy) qaytarish mustahkamlashga olib keladi va samarali usullar asosida qayta-qayta qaytarilishi amalga oshiriladi.Inson tomonidan egallangan ko‘nikma va malakalar yangi ko‘nikmalarni shakllantirishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Odatlarni insonning madaniy va axloqiy xulqida ahamiyati katta. Odatlar bilim, ko‘nikma va malakalar asosida tarkib topib, ulardan farqli o‘laroq, ijobiy hamda salbiy bo‘ladi. Masalan, mehnatsevarlik odati ijobiy, dangasalik odati salbiydir. Odatning fiziologik asoslari bosh miya yarim sharlar qobig‘ida hosil bo‘lgan dinamik stereotiplardir.

Ta’lim boshqariladigan jarayon bo‘lib, bunda har bir bolaning harakati qadamba-qadam nazorat qilinadi, o‘qituvchi har bir bosqichda o‘quvchining bilimlarini malakalarini o‘zlashtirish haqida axborot olib turadi, yangi material avvalgi materialni o‘zlashtirishga qarab taqdim etiladi.