Dav kad indd

Perpendikularlar usuli.
perpendikularlar usuli koordinatalarn-
ing odatdagi to‘g‘ri burchakli tizimini tatbiq qilishdir. aytaylik, 
ab chizig‘i teodomit yo‘lining bir tomoni bo‘lsin. uni l o‘qi si-
fatida qabul qilamiz, koordinatalar boshlanishini a punkti bilan 
birlashtiramiz; d o‘qini ab chizig‘iga perpendikular ravishda joy-
lashtiramiz. 1 nuqtaning holati ikkita 
l
1
va 
d
1
perpendikularlar bi-
lan aniqlanadi (3-rasm), ularning uzunliklari esa o‘lchov lentasi 
yoki ruletka bilan o‘lchanadi. 
3-rasm
l
1 
l
2 
l
3
d
2
3
B
b – to‘g‘ri burchakni qurish uchun teodolit yoki ekkerdan 
foydalanish mumkin; ba’zida 
β
= 90° ni ko‘z bilan ham qurish 
mumkin. planda 1 nuqtaning holatini uchta operatsiyani qo‘llash 
orqali olish mumkin: ab chizig‘i bo‘ylab 
l
1 
perpendikular uzun-
ligini ajratish, transportir yordamida 
β
= 90° burchagini qurish, 
β
burchakning tomonida 
d
1 
ikkinchi perpendikularni ajratish.
boshqa nuqtalarni syomka qilish va planda ularning holatini 
aniqlash ham ushbu tartibda bajariladi.
perpendikularlar usulida nuqta holatining xatoligi l per-
pendikular xatoligi, 
β
= 90°
burchagini qurish (yoki o‘lchash) xa-

---

39
toligi hamda d perpendikularni o‘lchash xatoligining yig‘indisidan 
iborat bo‘ladi:
 
M
m
m
p
d
m
p
l
d
2
2
2
2
2
2
=
+
⋅
+
β
,
(5)
teng tasvirlar prinsipi bo‘yicha ko‘zda tutamizki:
M
m
p
d
m
M
l
d
p
2
2
2
2
2
2
3
=
⋅
=
=
β
,
(6)
m
p
= 0,5 mm bo‘lganda planda uning masshtabi bo‘yicha 
quyidagi olinadi:
m
m
M
mm
l
d
p
=
=
=
3
0 3
,
burchak qurish xatosini m
β
= 30° deb qabul qilgan holda d per-
pendikularning yo‘l qo‘yarli uzunligini hisoblaymiz:
d
M
M
mm
p p
=
=
⋅
⋅
β
2
33
planning masshtabida uni o‘lchashning nisbiy xatoligi:
m
d
mm
m
d
= =
=
0 33
33
1
110
,
1:20000 masshtabli plan uchun d perpendikularning uzunli-
gi 66 m ga, 1:500 masshtab uchun esa d = 16 m ga teng bo‘ladi. 
yo‘riqnomalarda bu qiymatlar tegishlicha 60 m va 20 m qilib be-
rilgan.
Darhaqiqat, m
β
xatolikning boshqa qiymatida d perpendiku-
larning yo‘l qo‘yarli uzunligi boshqacha bo‘ladi. masalan, «ko‘z 
bilan chamalab» 
β
= 90° burchak olinsa (m
β
= 1), plan masshta-
bida d = 16 mm ni olamiz.
gorizontal syomkada burchaklar va chiziqlarni o‘lchash nati-
jalari jurnalga yoziladiyu bundan tashqari, dalaning o‘zidayoq joy-
ning sxemali chizmasi – abris chiziladi. unda syomkali asosning 
barcha punktlari, konturlar, joyning holati ko‘rsatiladi, o‘lchash 
natijalari qayd qilinadi, tushuntirish yozuvlari beriladi.

---

40
syomka materiallari bo‘yicha uchastkaning plani tuziladi va 
chiziladi.
ko‘pchilik holatlarda kadastr syomkasi sifatida taxeometrik 
syomkalardan foydalaniladi.