Датчиклар ва уларнинг турлари

ДАТЧИКЛАР ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ.
Жараёнда иштирок этувчи параметрларни кузатиш ва назорат қилишда бевосита ўлчанаётган муҳитга киритилган ва параметрнинг ўзгариши ҳақида маълумотларни сезиб, уни ўлчов занжирининг кейинги элементи қабул қилиши учун қулай бўлган сигналларга айлантириб берувчи - датчиклар муҳим ўрин эгаллайди.
Датчиклар ўлчанаётган катталикнинг турига қараб тегишли номларга эга бўлади, масалан, термодатчиклар, босим датчиклари (манометрлар), сарф ўлчагичлар, сатҳ ўлчагичлар, газ анализаторлар ва хоказо.
Умумий маълумотлар, тавсифлари ва синфналаниши.
Ўлчаш ўзгартгичи ёки датчик деб - ўлчанадиган катталикни қабул қилиш ва уни автоматик қурилманинг кейинги элементларига узатишга қулай сигналга айлантириш учун мўлжалланган ҳар қандай автоматик ростлаш системасининг асосий элементига айтилади.
Ўлчаш ўзгартгичлари механик ва электрик сигналли бўлиши мумкин. Механик чиқиш сигналли ўлчаш ўзгартгичларида ўлчанадиган катталик механик сигналга, электрик чиқиш сигналли ўлчаш ўзгартгичларида эса электрик сигналнинг бирор турига айлантирилади.
Электрик чиқиш сигналли ўлчаш ўзгартгичларининг механик чиқиш сигналли ўзгартгичларга нисбатан афзаллиги уларнинг дистансион ўлчаши, чиқиш сигналининг осон кучайтириш мумкинлиги, чиқиш сигналини ростлаш ва бошқариш учун ишлатилиши ҳамда кичик хатоликка эга эканлиги билан ҳарактерланади.
Физик катталиклар ҳар бири бошқа бир физик ўзгаришларга боғлиқдир. Бундай тизимни ўлчаш ва бошқариш деб номланади.


1.1- расм: Компьютер ёрдамида
ўлчаш схема

Юқоридаги расмдан кўриниб турибдики компьютер ёрдамида ўлчов тизимларини ташкил қилишда датчикларнинг ахамияти юқоридир. Датчиклар физик ўзгаришларни электр сигнал кўринишига ўзгартиришга хизмат қилади.

Датчикларнинг физик хусусиятлари ва ишлаш характеристикалари орқали бир қанча турларга бўлиш мумкин. Мисол учун датчикларнинг физик хусусиятлари ва ишлаш характеристикалари 1-жадвалда келтирилган.
1.1-жадвал.

Хусусияти	Ўлчаш усули
Ҳарорат	Термоқаршилик, термопара, термистор, термоустун.
Намлик	Материаллар, ҳаво намлиги ўзгариши билан унга боғлиқ равишда қаршилик ҳам ўзгаради.
Куч	Тензометр, қаршиликли ўзгартиргич бўлиб, унинг ўлчами куч таъсирида ўзгариши қаршилик ортишига боғлиқдир.
Радиоактивлик	Электрик импульсларни ионлашган газларнинг паст босмида вужудга келиши.

Датчиклар ишлаш ҳарактеристикаларини ҳам бир қанча турларга бўлиш мумкин. Ишлаш характеристикалари уларнинг ишончли ва ўлчаш сохаларига қўлланилишида аҳамиятга эгадир.

Статистик характеристикалари:

• 
  сезгирлик
  
• 
  чизиқлилик
  
• 
  оралиқ
  
• 
  нол нуқтаси
  
• 
  қўлланилиш қобилияти
  
• 
  бошланиш
  
• 
  гистерезис
  

Динамикаси жихатидан:

• 
  жавоб вақти
  
• 
  сигнал сўниши
  
• 
  ишлаш частотаси
  
• 
  жавоб частотаси
  

Ташқи характерилари:

• 
  ишлаш ҳарорати
  
• 
  ташқи тасир
  
• 
  мўлжалланган шароити
  

Юқорида келтирилган ҳарактеристикалар датчикни қўлланилиш соҳасини белгилаб беради. Яна қўшимча келтирилиши керак бўлган параметрлари ишлаш вақти, сақланиш вақти, талаб этувчи энергия, қурилмани хавфсизлиги.
Ишлаб чиқаришда ўзгарувчи ёки бошқарилувчи хусусияти боқарилувчи параметрлар деб аталади. Ишлаб чиқариш жараёнларида бошқаришни ташкил этишда айрим параметрлар кузатиш соҳасига ва айрим параметрлар бошқарилиш соҳасига тегишли қийматларга ажратилади. Бу соҳалар ўз навбатида параметрлар билан изоҳланади.

1. 
   Ўлчаш усули
   

Ҳар бир ўлчашлар ўзгаришлар сони яъни оралиғи ва стандарт катталикларга таянган холда қурилади. Иккита фундаментал ўлчаш усули мавжуд.

2. 
   Ноллаш усули(2-расм):
   

• 
  тўғридан-тўғри таққослаш;
  
• 
  хеч қандай юкламасиз;
  
• 
  нисбатан таққослаш.