Daslepki bapta biz seziuler xakkinda, yagniy zatlar xam uaki­yalardin ayirim ozgesheliklerin payda ettiriu xakkinda gap jurgiz­dik

1. Qabil etiw
Bizdi korshap turgan dun`yada oz aldina ayirim kasiyetler emes, al zatlar, narse-karalar, kubilislar, sesler emes, al ses­lerdi shigaratugin zatlar menen kubilislar: jakti emes, al jakti­lanip turatugin zatlar, iyisler emes, al ankip turatugin ob`ekti­ler bar. Sonliktan seziulerdin tiykarinda zatlardi bir putin tu­rinde, olardin kasiyetlerinin jiyindisi menen birge saulelendiriu protsessi retindegi anagurlim jokari darejedegi bilip aliu protses­si duziliui tiyis, bolmasa dun`yani bilip aliu mumkin bolmay kaladi.
Daslepki bapta biz seziuler xakkinda, yagniy zatlar xam uaki­yalardin ayirim ozgesheliklerin payda ettiriu xakkinda gap jurgiz­dik. Birak aynala-atirap dun`yani biliu protsessinde bizge ozinin ayirim ozgesheligi menen, sonda da jeke xalda tasiyir korsetiwshi zatlar xam uakiyalar kemnen-kem ushiraydi. Adette bizge zatlar xam uakiyalar ozlerinin barlik ozgeshelikleri: reni, iyisi, dauisi, da­mi xam tagi baskalari menen tasiyir etip turadi. Misali jas bala­ga birinshi birinshi martebe alma berilgen payitta, onin seziu or­ganina bir uakittin ozinde anik ren de, jagimli iyiste, mazali damde tasiyir korsetedi. Bir soz benen aytkanda alma xar kiyli ozgeshelikleri menen tasiyir etedi. Bunda bala tek ayirim ozgeshe­liklerin emes, mumkin zatti (biz keltirgen misalda almani) toligi menen (xar tarepleme) biledi.
Adamnin analizatorlarina tasiyir jasaytugin zatlardin xam kubilislardin miy kabiginda (sanamizda) sauleleniuin kabil etiw dep ataydi. Seziu protsessinen ayirmashilik adam kabil etken uakit­ta zatlardin xam kubilislardin ayirim kasiyetlerin emes, al doge­rek-atiraptagi dun`yanin zatlarin xam kubilislarin bir putin xalinda bilip alatugininda boladi.
Qabillau protsessinde zattin tolik obrazinin payda etiliuine sebep adamda omiri dauaminda kuramali bir putin kozdiriushilar ta­siyri sebepli juda kop bekkem, kuuatli baylanislar juzege kelgen boladi. Bir putin kozdiriushilar tasiyrinde juzege kelgen refleks­ler ushin sol narse xarakterli, bir putin narsenin ayirim bolekle­ri de payda ete aladi. Bugan bir putin narsenin xar bir bolegi baska bolekleri menen oz-ara baylaniskan boliui sebep boladi. Eger siz bir adam menen jakinnan dos bolsaniz, siz oni xatte kay­si bir ozgesheliginen maselen, dauisinan da taniy alasiz. Bir pu­tin narse (sol adamnin barlik ozgeshelikleri) kanday reaktsiya kor­setken bolsa, bir putin narsenin ayirim bolegi (dauis)de sonday reaktsiya payda etedi.
Kozdiriushilar kompleksi barkulla tendey tasiyir korsete ber­meydi, izbe-iz tasiyir etiwide mumkin. Adam kabil etiwde onin ka­siyetlerinin kompleksi ten tasiyir etse, dauisi adam sozi izbe-iz tasiyir korsetiwshi kozdiriushilar kompleksine misal bola aladi. Kompleks kozdiriushilar ten tasiyir etkende kanday reaktsiya juzege kelse, komplekstin bolekleri izbe-iz tasiyir etken uakitta da tap sol reaktsiyanin ozi (refleks) payda bola beredi. Bul tajiriybede aniklangan. Maselen adamda belgili gapke shartli refleks payda etilgen gap aytiliui menen bir uakitta otkir nurli lampochka da jagilgan, otkir jaktilik nuri koriu analizatorinin sezgirligin tomenletken. Natiyje sonday bolip shikkan: putkil gap kanday reak­tsiyani juzege keltirgen bolsa, gaptin xar bir bolegi de sonday re­aktsiyani payda etken, bunda gaptin bas boleklerine kobirek reaktsiya etilgen, sebebi tiykargi magana gaptin usi boleklerinde jamlesken boladi. Qabil etiwdin bul ozgesheligi turmista mudami kozge tasla­nip turadi. Sonin ushin kandayda bir namani onin boleginen de bi­lip alamiz, anik bir sozdi onin bas betinen bilip alamiz, tekste­gi sozdin kate jazilganin, xariplerdi tusirip kaldirganin kormey kalamiz, sebebi putkil bir sozdi onin bolekleri kozge taslaniui menen ak kabil etemiz.
Qabil etiwdin seziu protsessinen ayirmashiligi adam kabil et­ken uakitta zatlardin xam kubilislardin ayirim kasiyetlerin emes, al dogerek atiraptagi dun`yanin zatlarin xam kubilislarin bir pu­tin xalinda bilip alatugininda boladi.
Qabil etiwdin tiykarin seziuler kuraydi, birak kabil etiw seziuler jiyindisinan ibarat bolmaydi. Maselen biz kara rennin, kattiliktin xam tuuri muyeshliktin jiyindisin emes, al klass tax­tasin kabil etemiz. Biz kabil ete otirip, sezimler toparin ayirip ishgarip xam olardi bir putin obrazga biriktirip gana koymastan, al usi obrazin tusinip alamiz, oni tusinemiz, bunin ushin ozimiz­din otkendegi tajiriybemizdi kollanamiz. Baskasha etip aytkanda, adamnin kabil etiwi yadtin xam oylaudin xizmetisiz mumkin bolmay kaladi.
Qabil etiw uyan saulelendiriu emes, al kuramali xizmet bola­di, onin protsessinde adam dogerek-atiraptagi dun`yanin teren bilip aladi, kabil etilip atirgan ob`ektlerdi izertleydi. Qabil etiw xizmetinin axmiyetli kurilis bolegi-xareketler: zatti karmalap yamasa onin menen baska bir kiyin xareketti islep atirgan koldin xareketleri x.t.b. boladi. Maselen kozdin xareketlerisiz koriu kabil etiwi bolmaydi. Egerde arnauli aspabtin jardemi menen koz­din tolik kilt etpey turiuina erisilse, ol ob`ektti kormey kala­di. Qabil etiw protsessinde soyleu, atau yagniy zatti soz benen bildiriu ulken axmiyetke iye boladi. Zattin sirtki korinisi son­shelli emeski yamasa ozgerip ketetugin, bul narse oni darxal bilip aliuga mumkinshilik bermeytugin jagdaylar boladi. Bunday jagday­larga zatti oz ati menen atau, sozge baylanisli obrazlardi payda etedi xam olarga zatti tez tanip aliuga mumkinshilik beredi.
Qabil etiw adamnin otmishtegi tajiriybege xam buringi epbil etiwleri menen tigiz baylanisli boladi. Qabil etiw protsessinde taniu ogada axmiyetli boladi, onisiz xakiykatinda kabil etiw bol­maydi. Taniu protsessinde adam xazirgi uakitta korip turgan narse­sinin obrazin ozinin yadinda saklanip kalgan buringi kabil etiw­lerdin obrazina jalgastiradi, egerde usi obrazlar saykes kelse, adam aldinda turgan zatti taniydi. Men usi zatka karayman xam oni kalem retinde kabil etemen, birak men oni ozimde buringi tajiriy­be tiykarinda kalemler tuurali tusinik juzege keliui, natiyjesin­de kalem retinde kabil etemen.
Adam usi zat jatatugin zatlardin tek toparin aniklagan ua­kitta taniu spetsifikalik emes xam adam anik zatti tanigan uakitta spetsifikalik boladi.
Qabil etiw kabil etip atirgan shaxstin psixikalik ozgeshelik­lerinen, yagniy onin bagdarlaniushiliginan, koz-karasinan, isenim­lerinen, intasinan, kizigiushiliklarinan, ol basinan keshirip atir­gan sezimlerden garezli boladi. Koz kulak, kol emes, al adam jeke kabil etedi. Kiyin, kuuanishli, koterinki adam xam kapa, uskini kuyilgan adam dogerek atiraptagi narselerdi putkilley xarkiyli kabil etetuginin kim bilmeydi.
Qabil etiwdin tanlaushiligi. Adamnin onin jeke kelbetinin oz­gesheliklerinen garezli bolatugin kabil etilip atirgan narsege belgili bir katnasi kabil etiwdin tanlaushiliginda korinedi. Qabil etiwdin tanlaushiligi-bul baska ob`ektlerge karaganda tek bir ob`­ektlerdin basim kopshiligin ayirip shigariu boladi. Xar bir kaniyge zatlardagi xam kubilislardan tiykarinan alganda ozin kiziktiratu­gin, ozi uyrenetugin narseni kabil etiwge umtiladi, ol ozi kizik­kan zatlardagi xam kubilislardagi mayda shuydelerdi angarmaydi. Sonliktan xar kiyli kaniygeliklerge iye bolgan adamlarda kasiplip kabil etiw tuurali aytadi. Kandayda bir kuramali mexanizmdi inje­ner-konstruktor, texnikaga kizikkan okiushi xam ayteuir bir narse­ge kizigiushi adam xarkiyli kabil etedi. Atizdi suuretshi, botanik, geolog,agronom,anshi xar kiyli kabil etedi.

2. Do'retiwshilik testi
Ha’r bir insan jaslig’inanaq kemshilik jetiskenlikleri, o’z imkaniyatlari haqqinda az bolsa-da tu’sinikke iye bola baslaydi. Jasilig’nanaq balalar minez-qulqi haqqinda daslep ata-analar, ha’r bir insanda o’z-o’zine baha beriw qabilieti formalana baslaydi. Kimdir o’zine ju’da jog’ari baha berse, ja’ne kimdir o’zi haqqinda jaman pikirde boladi.
O’zi haqqindag’i ju’da jog’ari pikirdegi insanlar a’tiraptag’ilardan ha’rdayim qusur izlewge ha’reket qiladi. Onin’ o’zi haqqindag’i pikiri real imkaniyatlardan ko’re ilgerilep ilgerulep ketken. Bunday insanlardin’ baxitli boliwi qiyin, sebebi olar ha’rdayim nedendir narazi bolip ju’redi: jasaw ta’rizinen yaki a’tiraptag’ilardan... olardin’ o’zi haqqindag’i pikirlerin o’zgertiriwde qiyin keshedi. Bunin ushin o’zgelerdin’ jen’isin ko’rip, o’z imkaniyatlarin salistiriw, a’tiraptag’ilardin’ og’an mu’nasebetlerinin’ tuwri qatnas qiliwi za’ru’r a’hmiyetke iye.
O’zi haqqinda salbi pikirde bolg’an insanlarg’a da a’sat emes. Olardin’ basqalar menen qatnasqa kirisiwleri, jan’a tanislar arttiriwi qiyin boladi. Olardi ha’rdayim bir jumisti baslawdan aldin “ men tuwrui joldamanb? ” siyaqli gu’manli sorawlar qiynaydi. Bunday gu’manlardan qutiliw ushin en’ da’slep o’zinizge shetten na’ze salin’. Siz hesh kimnen kem emessiz ha’m sonday-aq basqalardan u’stin ta’replerin’izde bar. Bul qasiyetlerdi seze bilin’. Sonda g’ana o’mirde o’z ornin’izdi tawip, jumisin’izda jaqsi na’tiyjelerge erise alasiz.
Qabilietti aniqlaw testi

Qabilietti aniqlaw metodikasi Ayzenk testi sorawnamasi tiykarinda du’zilgen.

Bul metodikani qay jerde qollaw mu’mkin?

Birinshiden, olar akademik litsey yaki ka’sip o’ner kolledjine oqiw ushin kelgen talabalarg’a o’z shaxsiy bag’darin tuwri belgilewlerine ja’rdem beriwde qollaniladi.

Ekinshiden, olardi oqitiw na’tiyjesin asiriw maqsetinde qollaniw mu’mkin. Oqitiwshi oqiwshilar qabilietin, qizig’iwshilig’in aniqlap, onnan o’z sabaqlarinda paydalaniwi mu’mkin.

Testti duris orinlaw ushn to’mendegi qag’iydalarg’a qatan’ a’hmiyet beriledi:

Ajiratilg’an waqit birligine ( 80 soraw ushin 40 minut ) qatan’ a’mel etiw.

Sinaliwshilardin’ soraw mazmunin tuwri qabil etiwge ha’m tu’siniliwine erisiw.

Jawaplar sinaliwshinin’mustaqil pikirine tiykarlang’anlig’ina erisiw.

Sorawlarg’a berilgen jawaplardi islep shig’iw ( 100 balliq sistema tuykarinda )

Sinaliwshi sorawlardi diqqat penen oqip shig’adi. Qaysi soraw o’zi haqqinda bolip atirg’anina isenim qilsa, usi sorawg’a belgi qoyadi, qalg’an sorawlarg’a hesh qanday belgi qoymaydi. Sinaliwshi sorawlarg’a asiqpay ashiq aydin ha’m tuwri juwap beriwi kerek. Belgilengen sorawlardin’ kem yaki ko’pligi a’hmiyetli emes. Sinaliwshida < qansha ko’p sorawdi belgilesem , sonsha unamli jawap alaman > degen piker tuwilmawi kerek.
3. Sa'wbet metodi
Sa`wbetlesiw, xizmet o`nimin u`yreniw metodi. (kontent-analiz) Zamanago`y psixologiyanin` tiykarg`i printsipleri ha`m onin` da`rejeleri.Psixologiyanin` u`sh a`hmiyetli tiykarg`i printsipleri bar-determenizm printsipi, sistemaliq printsip ha`m rawajlaniw printsipi.
Determenizm printsipi degende- sebep-aqibetlik qatnasiqlar nizamshilig`ina baylanisli barliq psixikaliq qa`siyetler tu`siniledi, yag`niy bizin` janimizda ju`z berip atirg`an na`rseler qandayda bir sebepke iye, ol aniqlaniwi ha`m u`yreniliwi, sonday-aq ne ushin anaw yamasa minaw aqibettin` payda bolg`anlig`in tu`sindiredi. Bul baylanislar ha`r qiyli tiykarlar menen tu`sindiriledi ha`m psixologiya tariyxinda oni tu`sindiriwdin` birneshe usili bar.
Determenizmnin` son`g`i psixologiyaliq dep ataw mu`mkin bolg`an tu`ri, psixikanin` rawajlaniwi belgili maqset penen tu`siniliwi ha`m bag`darlaniwinan kelip shig`adi. Biraq antik da`wirdegi maqset tu`sinigi psixika ushin (ideya yamasa forma) sirtqi bolg`an bolsa, ha`zirgi waqitta maqset jan mazmunina, konkret tiri jannin` psixikasina preyuditsiya ha`m onin` real turmista-so`ylesiwde, qatnasta, do`retiwshilikte o`zin ko`rsetiwge umtiliwin aniqlaydi.
Psixologiyaliq determenizm-qorshag`an ortaliq tek g`ana adam jasaytug`in aymaq bolip
qalmastan shaxstin` qa`liplesiw protsessin o`zgertetug`in a`hmiyetli bilim ha`m tolg`anislardi o`zine ja`mlegen ma`deniyat sipatinda da kelip shig`adi. Solay etip ma`deniyat psixikanin` rawajlaniw protsessine ta`sir etetug`in, ja`miyet ag`zasi sipatinda, ruwxiy bayliq ha`m qa`siyetlar iyesi sipatinda o`zin an`lawg`a ja`rdem beriwshi a`hmiyetli faktorlardin` biri boladi. Psixologiyaliq determenizmde-janda ju`z berip atirg`an protsessler qorshag`an ortaliqqa tek g`ana ko`nligiw emes, al eger adamnin` potentsial uqiplarin ashiwg`a tosqinliq etse og`an qarsi da shig`adi dep tu`siniledi.
Sistemaliq printsipi- psixika, psixologiyaliq tarawdin` ha`r qiyli ta`repleri arasindag`i baylanislardin` tiykarg`i tu`rlerin su`wretleydi ha`m tu`sindiredi. Ol, ayirim psixologiyaliq qubilislar ishten bir-biri menen baylanisli pu`tinlikti payda etip, usinin` na`tiyjesinde jan`a qa`siyetler ashti dep shamalaydi. Psixologiyaliq qubilislar arasindag`i baylanislardi da`slepki izertlewler psixikani bir neshe elementlerden-seziw, ko`z aldina keltiriw ha`m sezimlerden quralg`an sensor mozayka sipatinda ko`rsetti. Belgili nizamlar boyinsha, birinshi gezekte assotsiatsiya nizami boyinsha bul elementler o`z-ara baylanisadi. Baylanistin` bunday tu`ri elementarizm atamasin alg`an. Rawajlaniw printsipi- bunda psixika rawajlanadi dep aytiladi, sonliqtan oni u`yreniwdin` en` adekvat usili, usi genezistin` nizamshiliqlarin onin` tu`rlerin ha`m basqishlarin izertlew dep aytadi. Sonliqtan da en` ken` tarqalg`an psixologiyaliq usillardin` biri bul-genetikaliq. Psixikaliqqa rawajlaniwdin` qaysi tu`ri ta`n ekenligin aniqlay otirip, bul printsip psixikanin` rawajlaniwinin` eki tu`ri-filogenetikaliq ha`m ontogenetikaliq tu`rleri bar ekenligin tastiyiqlaydi, yag`niy adamzattin` qa`liplesiw protsessinde ha`m bala o`miri protsessinde psixikanin` rawajlaniwi. Izertlewdin` ko`rsetiwinshe rawajlaniwdin` bul eki tu`ri o`z-ara belgili bir masliliqqa iye. Soraw-juwapta (opros) adam o`zine berilip atirg`an bir neshe sorawlarg`a juwap beriw usili qollaniladi. Bunin` bir neshe tu`rleri bolip, olardin` ha`r birinin` o`zine ta`n jetiskenlikleri ha`m kemshilikleri bar. Olardi ko`rip shig`amiz. Awizsha soraw-juwapti juwap beriwshi adamnin` sol waqittag`i o`zin uslap tutiwi ha`m reaktsiyasin baqlaw kerek bolg`anda qollaniladi. Soraw-juwaptin` bul tu`ri jazbag`a qarag`anda adam psixologiyasina teren`irek kiriw mu`mkinshiligin beredi, biraq ol arnawli tayarliq, oqiw ha`m a`lbette izertlewdi o`tkeriw ushin ko`p waqitti talap etedi. Awizsha soraw-juwap o`tkergende juwap beriwshinin` juwaplari ha`m soraw beriwshi adamnin` shaxsina ha`m juwap beriwshinin` jeke o`zgesheliklerine baylanisli. Jazba soraw-juwap ko`birek adamdi qamtiw mu`mkinshiligin beredi. Onin` ken` tarqalg`an formasi-anketa. Biraq onin` kemshiligi, anketani qollana otirip juwap beriwshinin` reaktsiyasin aldinnan bilip, demek oni o`zgertip te bolmaydi. Erkin soraw-juwap-awizsha ha`m jazba soraw-juwaptin` bir tu`ri, bunda berilip atirg`an sorawlar ha`m mu`mkin bolg`an juwaplardin` dizimi aldinnan sheklenbegen. Bunday usildag`i sorawjuwapta izertlew taktikasin, berilip atirg`an sorawlar mazmunin o`zgertiw ha`m olarg`a standart bolmag`an juwaplar aliw mu`mkin. O`z gezeginde standartlastirilg`an soraw-juwapta soraw ha`m ku`tilip atirg`an juwaplar aldinnan belgili, sonliqtan erkin soraw-juwapqa salistirg`anda waqit ha`m materialliq jaqtan tejemli. Psixika tu`siniginde sistemaliliq onin` pu`tinligin an`lawg`a, xolizm ideyasina qarsiliq etpeydi, o`ytkeni ha`r bir psixikaliq sistema (birinshi gezekte a`lbette, insan psixikasi) unikal ha`m pu`tin.