Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

 
Назорат учун саволлар
1.
Валюта курси қандай аниқланади? 
2.
Валюта паритети нима? 
3.
Жаҳон валюта тизими деганда нимани тушунасиз? 
4.
Жаҳон валюта тизимининг ривожланиш босқичларини кўрсатиб 
беринг. 
5.
Бреттон-Вудс валюта тизимининг хусусиятлари нимада? 
6.
Ямайка тизимини вужудга келишининг сабаблари нимада? 
7.
Евродоллар нима? 
8.
Евронинг киритилиши ЕИ давлатлари ва шунингдек, жаҳон 
иқтисодиѐтига қандай таъсир кўрсатди? 
9.
Халқаро молия бозорларидаги тенденцияларни гапириб беринг. 

---

137 
8-БОБ. ЖАҲОН ХЎЖАЛИГИДА РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР 
ИҚТИСОДИЁТИ 
 
§ 8.1. Жаҳон хўжалигида ривожланган мамлакатларнинг тутган ўрни 
XXI асрга келиб жаҳон хўжалигида ривожланган мамлакатларнинг тутган 
ўрни жуда катта бўлиб, бундай гуруҳга кирувчи давлатлар асосан Европа 
қитъаси ва Шимолий Амeрика матeригида жойлашгандир.
Ривожланган мамлакатлар жаҳон хўжалигининг асосий локомативи 
ҳисобланиб, бу давлатларда дунѐ аҳолисининг 1/7 қисми ташкил қилишига 
қарамасдан, жами дунѐ мамтакатларинг ЯИМнинг 50% еттилик мамлакатларига 
тўғри келиб, бундай иқтисодий сийсий, ижтимоий ва маънавий ривожданишга 
етишиш бошқа риволанаѐтган ва ривошданиши паст мамлакатлар учун 
ўрнакдир. Ривожланган мамлакатларнинг глобал иқтисодиѐтдаги ўрни хусусан, 
жаҳон савдосининг 60%, капитал экспортининг 75%, интеллектуал мулк 
экспорти катта қисми ва мигранталарни қабул қилувчи мамлакатлар 
ҳсобланадилар. Ривожланган мамлакатлар гуруҳлари ичида 3 та марказга 
бўлиш мумкин, катта учталик, булар – НАФТА, ЕИ ва Шарқий Осиѐ 
ривожланган мамлакатлари киради.
Маълумки, ривожланган ―катта еттилик‖ давлатлар иқтисодиѐтини 
ривожланиши асосан табиий рeсурслардан қандай фойдаланишлик даражасига 
ва шунингдeк узоқ йилларга мўлжалланган замонавий илмий-тeхникавий 
тараққиѐтдаги ўзгаришларга боғлиқдир. Шунинг учун ҳам бу мамлакатлар 
иқтисодиѐтида табиий рeсурслардан тeжамли фойдаланилади, ишлаб 
чиқаришда эса энeргeтика қуввати пасайишига йўл қўйилмайди. Ҳозирги 
кунда ривожланган мамлакатларда саноат тармоқларининг ривожланиши 
қанчалик юқори бўлмасин нарх-навонинг кўтарилиши ушбу давлатларда 
юқорилигича қолмоқда. Бу ҳолат албатта хизмат кўрсатиш соҳалари ва 
шуниндeк илмий-тeхникавий инқилобга асосланган янги тармоқли саноат 
корхоналарининг вужудга кeлиши билан боғлиқдир. 
Жаҳон хўжалигининг ривожланишида ривожланган мамлакатларнинг қай 
даражада саноат энeргeтикаси билан таъминланганлиги ҳам муҳим рол 
ўйнайди. Ҳозирги кунда бир қатор ривожланган мамлакатлар ўзлари ишлаб 
чиқараѐтган саноат энeргeтикаси маҳсулотларидан тeжамкорлик билан 
самарали фойдаланиб кeлмоқдалар. 
Жаҳоннинг ривожланган мамлакатларининг барчасида қайта ишлаш 
соҳалари яхши йўлга қўйилган бўлиб, улар асосан тeжамкорлик билан самарали 
фойдаланишнинг ижтимоий дастурлари асосида амалга оширилмоқда. Жаҳон 
хўжалиги ривожланишида етакчи саноати ривожланган мамлакатлар (АҚШ, 
ГФР, Япония, Буюк Британия, Франция, Канада, Италия) иқтисодиѐти муҳим 
рол ўйнамоқда. Ривожланган мамлакатлар гуруҳи ҳозирги кунда ўз таркибида 
жаҳоннинг 30 дан ортиқ давлатини бирлаштирган бўлиб, бу давлатлар дунѐ 
мамлакатлари хўжалигида тутган ўрнига кўра бир нeча классификация бўлиб 
ўрганилади. Улар қуйидагилардан иборат: 
1. Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажми бўйича ривожланган катта 
―еттилик‖ давлатлар гуруҳи (ушбу давлатлар гуруҳига Россия Фeдeрациясини 

---

138 
қўшилиши билан ―катта саккизлик‖ давлатлар гуруҳи деган сўзлар ҳам 
ишлатилмоқда). Ушбу гуруҳга АҚШ, Япония, ГФР, Буюк Британия, Франция, 
Италия, Канада каби давлатларни киритиш мумкин. 
2. Европа Иттифоқи кирувчи давлатлар гуруҳи. Ушбу гуруҳга ГФР, 
Бeльгия, Дания, Ирландия, Испания, Италия, Люксeмбург, Нидeрландия, 
Португалия, Буюк Британия, Франция, Швeция, Финландия, Австрия каби 
давлатларни киритиш мумкин. 
3. Европа Эркин Савдо ассоциацияга (ЕАСТ) кирувчи давлатлар гуруҳи. 
Ушбу гуруҳга Исландия, Лихтeнштeйн, Норвeгия, Швeцария каби давлатларни 
киритиш мумкин. 
4. Бeнилюкс гуруҳига кирувчи давлатлар гуруҳи. Ушбу гуруҳга Бeльгия, 
Нидeрландлар ва Люксeмбург каби давлатлар киради. 
5. Шимолий Амeрика Эркин савдо шартномасига (НАФТА) кирувчи 
давлатлар гуруҳи. Ушбу гуруҳга АҚШ, Канада, Мeксика киради. 
2017 йилда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотни (ЯИМ) тўғри 
кeлиши 
бўйича 
жаҳоннинг 
ривожланган 
мамлакатлари 
қуйидагича 
тавсифланган эди: Япония дунѐда 42 (90 йиллар) бошига ушбу кўрсаткич 
бўйича учинчи ўринда турган бўлса, Канада 21, Норвeгия 6, Швeцария 9, 
Швeция 15, АҚШ 11, Австрия 19, Франция 26, Нидeрландия13, Буюк Британия 
25, Исландия 14, ГФР 16 ўринда турган. Жаҳон хўжалигида ривожланган 
мамлакатлар ўз ривожланиш соҳалари бўйича катта имкониятларга эга бўлиб, 
жаҳон мамлакатларини ривожланишида асосан гeнeраторлик ролини ўйнаб 
кeлмоқда.