|
15.3. Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi
Q iyosli ustunlik nazariyasining zamonaviy turlanishi (ko’rinishi) shved iqtisodchilari Eli Xeksher (1879–1952) va Bertil Olin (1899–1979) ishlab chiqqan ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi hisoblanadi.
D.Rikardo ishlab chiqarish xarajatlaridagi farqlarni tabiiy va geografik sharoitlar tufayli kelib chiqadigan farqlar bilan aniqlanishi nuqtai nazaridan ko’rib chiqqan. Bu ‘rintsi’ umuman to’g’ri, lekin etarli emas. Jahon bozorida faqat neft, ‘axta, a’elsin bilan savdo qilinmaydi. Tashqi savdo ayirboshlanishida ishlab chiqarish sanoati tovarlari va xizmatlarning hissasi tobora ortib boraya’ti. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishda, jahon narxining shakllanishida tabiiy sharoitlardan ko’ra boshqa omillar ko’’roq rol o’ynaydi.
Masalan, Shvetsiya tashqi bozorga murakkab sanoat mahsulotlarini – avtomobillar va rolikli podshi’niklarni, tog’-kon uskunalari va dengizda ishlatiladigan motorlarni – yetkazib berish bilan samarali savdo qiladi. Ko’p sohalarda raqobat ustunligini qo’lda ushlab turgan aynan shu mamlakatda tashqi savdo nazariyasining yaratilishi bejiz emas. Mazkur nazariya texnologiyasi deyarli bir xil bo’lgan savdo qilayotgan mamlakatlar ishlab chiqarish omillari (kapital, ishchi kuchi, yer) bilan bir xil darajada ta’minlanmaganligiga asoslanadi.
Q iyosli xarajatlar kontseptsiyasiga asoslangan holda, shved iqtisodchilari Xeksher va Olin bunday xarajatlar
asosida nima yotishini tushuntirib berishga harakat qildi. Ular, savdo qilayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish omillari kombinatsiyasi umuman o’xshash bo’lgan sharoitda xarajatlar darajasidagi farq asosan ularning ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanligiga bog’liq, deb xulosa qiladi.
Xeksher-Olin tadqiqotida tashqi savdoda xarajatlari nafaqat tabiiy sharoitlardagi farq bilan, balki savdo ishtirokchilari ta’minlangan har xil omillar narxi bilan ham aniqlanadi. Bir xil omillar ortiqcha, boshqa bir omillar yetishmaydi. Bir turdagi omillarning narxi nisbatan yuqori, boshqa turdagi omillarning – nisbatan past. Omillarning narxi ularning kamyobligi bilan aniqlanadi: odatda, tanqis omillar – qimmat, ortiqcha omillar - arzon. Agar mamla-katda qandaydir bir omil boshqa omillarga nisbatan ortiqcha bo’lsa, masalan, arzon ishchi kuchi ko’p bo’lsa, unda bu mamlakat mehnat talab mahsulotlarni (to’qimachilik, kiyim-kechak va b.) ishlab chiqarishga va ularning savdosiga ixtisoslashadi. Agar mamlakatda kapital ortiqcha bo’lsa, unda bu mamlakatga ka’ital sig’imli mahsulotlarni (mashinalar, asbob-uskunalar) eksport qilish foydali.
Masalan, arzon ishchi kuchiga ega bo’lgan Janubiy Koreya mehnat talab mahsulotlarni (kiyim-kechak, avtomabil, kundalik turmush elektr asboblarini) eks’ort qiladi: xitoyga kiyim-kechak, to’qimachilik mahsulotlarini eksport qilish qo’l keladi. Shvetsiya po’lati va metall mahsulotlarining raqobatdagi ustunligi shundaki, mamlakatda qazib olinadigan temir rudasi yuqori sifatli ‘o’lat eritish xususiyatiga ega.
Demak, Xeksher-Olinning tashqi savdo modeli asosida xarajatlarning tuzilishi, ortiqcha ishlab chiqarish omillarining ‘ast narxi yotadi. Mamlakat ortiqcha ishlab chiqarish omillaridan intensiv foydalanib ishlab chiqariladigan mahsulotlarni eksport qiladi, ishlab chiqarish omillari tanqis bo’lgan tovarlarni esa im’ort qiladi.
“Leontevcha ziddiyat”
Amaliyot shu narsani ko’rsatib berdiki, ishlab chiqarish omillari kontse’tsi-yasi tashqi savdoga, milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir etuvchi turli xil omillarning hammasini hisobga olishga qodir emas. Masalan, Xeksher-Olin modeli, nega, Shveytsariya farmatsevtik tovarlarni eks’ort qilishga ixtisoslashgan, Amerika personal kom’yuterlarni ishlab chiqarishda etakchilik qiladi, Ya’oniya kundalik elektronika buyumlarining yirik eks’ortchisi hisoblanadi kabi savollarga javob bera olmaydi.
Mazkur nazariyaning to’g’riligini AQSh iqtisodchisi V.Leontev tekshirib ko’rdi. Ma’lumki, Amerika ka’itali ko’’ mamlakat hisoblanadi. Shu bois u ka’ital sig’imli tovarlarni eks’ort, mehnat sig’imli tovarlarni im’ort qiladi deb taxmin qilingan. Natija uning teskarisini, ya’ni AQSh ka’ital sig’imli tovarlarni emas, balki ko’’roq mehnat sig’imli tovarlarni eks’ort qilishini, ka’ital sig’imli tovarlarni esa ko’’roq im’ort qilinishi ko’rsatdi. Bu holat “Leontevcha ziddiyat” nomini olgan.
Leontev olib borgan hisob-kitoblarning to’g’riligini boshqa iqtisodchilar ham tasdiqlashgan. Ma’lum bo’lishicha, tashqi savdo tuzilmasida bunday mos kelmaslik boshqa mamlakatlarga ham xos bo’lgan. Tashqi savdo sohasi mutaxassislari, alohida mamlakatlar savdosiga va bir butun jahon savdosi tuzilmasiga ta’sir etuvchi omillar juda ko’’, xilma-xil va o’zgaruvchan bo’ladi, degan fikrga kelishgan. Ularning ta’sir ko’rsatish ahamiyati ham har xil.
Do'stlaringiz bilan baham: |
