Biz 14.2. jadvalning ma’lumotlaridan foydalanib ikki mamlakatdagi mazkur ikki tovarning muqobil xarajatlarini hisoblab beruvchi 14.3. jadvalni tuzishimiz mumkin. Rikardoning to’la ish bilan bandlik farazini hisobga olgan holda, agar hohlagan tovarni ko’p ishlab chiqaradigan bo’lsak, uning qiymati yo’qotilgan mahsulotning qiymati bilan o’lchanadi, bunda mehnat resurslari shartnoma tuzib ishlab chiqarishni kengaytirishgacha bo’lgan davrda mazkur mahsulotlar hajmini qisqartirish kerak bo’ladi. Bizning ikki tovarga asoslangan oddiy modelimiz iqtisodiyotdagi boshqa tovar nuqtai nazaridan muqobil xarajatlarni hisoblashga imkon beradi. Angliyada matoning muqobil xarajatlari (2 litr vino) Portugaliyadagi matoning muqobil xarajatlaridan (8 litr vino) kamdir va Portugaliyadagi vinoning muqobil xarajatlari (1/8 metr mato) Angliyadagi vinoning muqobil xarajatlaridan (1/2 metr mato) kam hisoblanadi. Shunday qilib, Angliya mato ishlab chiqarib va Portugaliyada ishlab chiqarilgan vino bilan savdo qilsa, jahon mahsulotining hajmi ko’payadi va ikkala mamlakat ham bundan samara oladi.
Muqobil xarajatlardagi farqlarning savdo uchun naqadar muhimligini namoyish etish uchun oldingi misollar ma’lumotlarini 14.4. jadvaldagi ma’lumotlariga o’zgartiramiz. Angliyada endi vino va mato ishlab chiqarishda mutloq ustunlik mavjud, lekin unda ikki xolatda ham qiyosiy ustunlik mavjud emas. Har bir mamlakatda muqobil xarajatlar bir xil – bir metr matoning muqobil xarajatlari 2 litr vinonikiga teng va vinoning muqobil xarajatlari ½ metr matonikiga teng. Boshqacha qilib ayganda, har bir mamlakatda mazkur ikki tovarning nisbiy narxlari bir xil – 2 litr vino 1 metr matoga teng (mato narxini vinoning narxiga bo’lamiz, 2 chiqadi). Qachonki, muqobil xarajatlar bir xil bo’lsa, hech bir mamlakatda qiyosiy ustunlik bo’lmaydi va savdo hech bir mamlakat uchun ham samarali bo’lmaydi.
Rikardo mamlakatlar o’rtasida muqobil xarajatlar farqlanganida savdo samarali bo’lishini asoslab berdi, lekin u muammoning boshqa jihatini ko’rib chiqmadi. Vino va matoga qanday xalqaro narxlar o’rnatiladi hamda savdodan olingan foyda mamlakatlar o’rtasida qanday taqsimlanadi? Rikardo foylangan misolida xalqaro savdoda mato va vinoning ayirboshlash narxi har bir mamlakat uchun qulay bo’lgan o’rtacha narxlar nuqtasida hisoblanadi deb faraz qilgan: shunday qilib savdodan kelgan foyda bu ikki mamlakat o’rtasida bir tekkisda taqsimlanadi. Torrens ham bu muammoni xuddi shunday ko’rib chiqdi, lekin J.Mill mazkur muammoni to’g’ri xal qildi, u savdoning shartlari yoki xalqaro narxlar savdo qiluvchi mamlakatlardagi ushbu tovarlarga bo’lgan talab hajmiga bog’liq bo’ladi degan xulosaga keldi.
Rikardoning qiyosiy ustunlik nazariyasida nafaqat nazariy bashanglik yo’q, balki muhim siyosiy oqibatlar ham ko’rsatilmagan. Agar biz ikki mamlakatli va ikki tovarli sodda modelni ko’p mamlakatli hamda ko’p tovarli modelga almashtir-sak, qiyosiy ustunlik tamoyili bo’yicha, muqobil xarajatlar mamlakatlar o’rtasida farqlanar ekan, ushbu mamlakatlar xalqaro savdoda albatta foydaga erishadilar.
Hukumatning xalqaro savdoga aralashishiga qarshi bo’lgan klassik qarash avvalambor Smit tomonidan oldinga surilgan bo’lsa, keyin bu qarashni Rikardo yetarli darajagacha kengaytirdi. Chet mamlakatlarga tovarlar chiqishiga to’sqinlik qiluvchi Angliya qonunlarining o’rnatilishi, don savdosi bo’yicha chiqarilgan qonunlar asosida daromadlarning kapital egalaridan yer egalariga qayta taqsimlanishi nafaqat Angliyadagi iqtisodiy o’sish sur’atlarini pasayishiga, balki hamma mamlakatlardagi o’rtacha statistik yashovchi insonlarning ham farovonligini tushishiga olib keldi. Qiyosiy ustunlik nazariyasi tomonidan oldinga surilgan farazga ko’ra tariflarning og’irligi xorijiy sub’ektlarni zimmasiga tushadi degan xato fikr keng tarqalgandi.
14.4. jadval
