Дарслик Бакалавриат йўналиши: 5140800-педагогика ва психология талабалари учун дарслик

ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ ТАРАҚҚИЙОТИ


Психиканинг филогенетик тараққиёти.
Жамики материя, жонсиз анорганик материядан тортиб, то органик материянинг юксак ҳамда мураккаб шакли - инсон миясигача моддий оламнинг умумий хусусиятига, яъни турли таъсирларга жавоб қайтариш қобилиятига егадир. Жонсиз табиатда ҳаракат жисм ёки моддаларнинг ўзаро механик, физик ва кимёвий муносабатлари тарзида намоён бўлиши мумкин. Материянинг акс еттириш шаклини қуйидагича ифодалаш мумкин:

Воқеликдаги таъсирни акс етиш қобилияти-материянинг умумий хусусиятидир. Лекин оламда тирик ва ўлик табиатни акс етиши турличадир. Тирик материянинг ташқаридан таъсир етаётган моддалар алмашинувига жавоб бериши таъсирланувчанлик деб аталади. Оддий таъсирланувчанлик барча ўсимликларга хос. Еволюсия жараёнида организмлар ташқи муҳит билан муносабатларининг умумий турини ўзгариши натижасида таъсирланувчанликнинг сифат жиҳатидан янги босқичга ўтиши сезувчанликни юзага келишига сабаб бўлади. А.Н.Леонтевнинг фаразига асосан сезувчанлик "генетик шундай таъсирланувчанлик-ки ташқи муҳит таъсирига организмни йўналтиради ва бунинг натижасида организм ташқи муҳитида сигнал вазифасини бажаради.

Демак, сезувчанлик шундай таъсирланувчанлик-ки, унинг натижасида ҳаёт учун зарур таъсирлар сигналлашади. Сезувчанликнинг намоён бўлиши, психиканинг пайдо бўлишига объектив биологик белги сифатида хизмат қилади. Психик таъсирланувчанликнинг ўзига хос юқори сифат ўзгариши -сезувчанлик-психик акс еттиришнинг оддий тури юзага келганида бошланади. ҳайвонлар еволюсияси жараёнидаги психиканинг сифат ўзгаришларини А.Н.Леонтев ўзи ифодалаган психик ривожланиш босқичларига асос қилиб олди. А.Н.Леонтев бўйича психика ривожланиш босқичларининг жадвал кўриниши ва уларнинг схематик ифодаланиши:

1.Елементар (содда) сенсор психика босқичи - А.Н.Леонтев таърифича, ташқи муҳит объектнинг у ёки бу сифатига қараб жавоб бераверади. Бу оддий сезиш босқичидир. К.Е.Фабри фикрича, оддий сенсор психиканинг икки-паст ва юқори даражасига ажратилади. Кўпгина бир ҳужайралилар ҳамда айрим кўп ҳужайралиларда психик ривожланишнинг паст даражаси кузатилади. Бунда психик фаолликнинг оддий турлари намоён бўлади. Елементар психиканинг юқори босқичида кўп ҳужайрали умуртқасизларда намоён бўлади. Бу ҳайвонот еволюсиясининг зарур давридир. Нерв тизими диффуз, тўрсимон ганглиоз ёки занжирсимон бўлиб, улар алоҳида предметларнинг сифатларинигина акс ета оладилар. ҳайвонлар учун ушбу босқичда предмет олами мавжуд бўлмайди, улар объектни идрок ета олмайдилар. Улар психик акс еттириши оддий сезги тарзида бўлади.