Даронов з. Мухтаров а. Примов м. Н

7-мавзу. Тушуниш ва тушунтириш диалектикаси. Новация ва инновация. Кашфиёт ва ихтиролар.
“Тушуниш ва унинг турлари” номли саволда Дильтей, Хайдеггер, Гадамер ва бошқаларнинг тушунишни қандай тушуниши таҳлил қилинади.Тушунишнинг 3 асосий тури Т.Рузавин бўйича кўрсатилади. Кейинги саволда тушунтириш ўрганилаётган предметнинг моҳиятини, ривожланиш сабаблари, шартлари ва манбаларини, ҳаракат механизмларини аниқлаш сифатида тушунтирилади, гуманитар, ижтимоий фанлар соҳасида тушунтириш хусусиятлари таҳлил қилинади.Учинчи саволда инновацияга батафсил таъриф берилади. Новация янгилик бўлса, инновация янгиликни амалга ошириш эканлиги, яъни амалиёт билан боглиқлиги тушунтирилади. Шунингдек, инновация кашфиёт ва ихтиролар билан боғлиқ бўлса-да, ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги кўрсатилади. Тўртинчи саволда кашфиёт ва ихтиролар характерланади, ҳозирги кунгача амалга оширилган кашфиёт ва ихтироларнинг моҳияти, энг буюклари Интернет орқали сўров натижаларига кўра берилади.
Назария тадқиқотларнинг 2-босқичи топилган асосга, пойдеворга илмий назарияни қуришдан иборатдир. Назарияни қуриши учун аввал баъзи- бир умумий тушунчалар, тамойиллар ва гипотезаларни топиш ва уларни асос сифати қўллаш зарур.
Назария деб маълум бир ходисани тушунтириб бериш ва аниқлашга йўналтирилган ғоялар йиғиндисига айтилади. У тор ва махсус маънода илмий билимни ташкил этишнинг энг юқори ва ривожланган шаклидир. Назария объектни унинг ички боғланишларини эътиборга олган холда ва тизим сифатида бир бутун холда тушуниш имконини беради. Назария нафақат умумлаштириш функциясини балки илмий башорат қилиш функциясини хам бажаради.
Назариянинг ўз мантиқий структураси мавжуд. Назарияни қуриш методларига аксиоматик ва генетик методлар киради, улар дедукция ва индукцияга таяниб бир –бирини инкор этмайди ва бир –биридан ажралмайди. Илмий қонун илмий назариянинг асосини ташкил қилади. Унинг ёрдамида илмий далиллар тегишли нуқтаи-назар бўйича умумлаштирилиб, бир тизимга солинади ва шунга кўра олинган далиллар асосида ички боғланишлар очилади.
Назарий тадқиқотларнинг учинчи босқичи
Назарий тадқиқотларнинг 3-босқичи маълум бир гурух ходисаларини тушунтириш учун хизмат қилади. Тушунтиришда аввал асосий қонундан тегишли эмперик қонун чиқарилади, кейин ундан ўрганилаётган ходисани тавсифловчи маълумотлар топилади. Назарияни текширишнинг усулларидан бири қонун асосида олинган қийматлар тажриба натижалари билан солиштирилади, агар улар мос тушса, назария тўғри деб топилади.
Тушунтириш деб ўрганилаётган ходисани қонунга таяниб чиқарилган исботига айтилади.
Назария умумий холда чегараси бўлмаган холда кўп бўлган ходисаларни ўзида жамлагани сабабли унинг асосида хали кузатилмаган далиллар хақида ҳам конкрет ахборотлар чиқарилиши мумкин, ушбу холда у башорат ёки олдиндан кўриш деб аталади. Башорат тажрибада тасдиқланади. Башорат ўзини айниқса объектив қонунлар сабабли юзага келишини яққол тасдиқлайди.
Мантиқий ва математик методлар – назарий тадқиқотларнинг бош воситасидир.
Конкретлаштириш – фаннинг маълум ривожланиш босқичида бошланғич фалсафий ғоялардан дунёни анча конкрет илмий тасвирига ўтиш ва шу тариқа унинг конкрет элементлари ёрдамида назарияни қуриш демакдир.
Генерализация деб- мутлақ хусусий характерга эга бўлган эмпирик билимлардан дунёни илмий тасвирининг умумий элементларига ўтиш ва шу тариқа бошланғич эмперик билимларни тушунтириб берувчи назарияни қуриш учун асос бўладиган жараёнга айтилади.