Dak ga yuborilsin Dekan dots. T. Jiemuratov 2014 y

Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida bo`lgan inqirozlar,
(xom-ashyo, yoqilg`i, valyuta bo`yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning 
boshqa davlatlar bilan bo`ladigan noqonuniy operatsiyalar va boshqalar kiradi. 
Ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi disproportsiyalar 
sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to`xtovsiz o`sishi va 
natijada pul muomalasi qonunining buzilishi, oqibatida pul birligining 
qadrsizlanishi inflyatsiyani keltirib chiqaradi.
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo`ladi:
a) tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o`sib borishi natijasida 
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
b) Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi; 
v) Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar. 
Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar bahosining o`sib borishiga 
qarab inflyatsiyani bir necha turlarga bo`lish mumkin: 
--- sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning o`rtacha yillik o`sishi 5-10 % dan 
oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi ko`proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo`lib, 
mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baholar oshishi 3-4 % atrofida ham 
bo`lishi mumkin. Bu inflyatsiya, aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni 
rag`batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo`lishi mumkin. Pulning qiymati 
barqarorligidagi o`zgarish sezilmasligi mumkin:

---

52 
--- shiddatli inflyatsiya. Baholarning o`rtacha yillik o`sishi 10-100% (ba`zida 
200% gacha) bo`lishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan 
mamlakatlarda ko`proq uchraydi; 
--- giperinflyatsiya.Baholarning o`sish sur`atlari yiliga 200%dan oshib ketadi. 
Bu inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi 
va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarini o`zgarishi bilan bog`liq. 
Hozirgi kunlarda Xalqaro Valyuta Fondi har qanday rivojlanish fazasiga 
ega bo`lgan mamlakatda baholar oyiga 50 % dan oshgan holatni giperinflyatsiya 
deb qabul qilgan. Giperinflyatsiya davrida milliy valyuta kursi xarid pariteti tushib 
ketadi, baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish xaqi o`rtasidagi farq 
juda yuqori bo`ladi. Aholining yashash sharoiti qiyinlashadi, korxonalar faoliyati 
yomonlashadi. Xo`jalik faoliyati, bozor faoliyatida naturallashuv avj oladi. 
Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini ko`rastish 
mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog`liq inflyatsiya (taklif 
inflyatsiyasi). 
Talab inflyatsiyasi
. 
Inflyatsiyaning bu an`anaviy turi talab oshib ketganda 
yuzaga keladi. Ishlab chiqarish soxasi aholining talabini to`liq qondira olmaydi, 
taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o`sadi. Kam 
miqdordagi tovarlarga ko`p miqdorda pul massasi to`g`ri keladi.Talab 
inflyatsiyaning vujudga kelishi sabablari quydagicha:
davlat qarzlarining o`sishi («defolt»ga olib kelish ehtimoli mavjud) va 
byudjet defitsitining mavjudligi;
 
xarbiy texnika sotib olish va boshqa xarbiy xarajatlarni qoplash bilan bog`liq 
bo`lgan jarayonlar; 
chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga 
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy valyutaga 
nisbatan chet el valyutasining qadri oshadi; 
xalq xo`jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan 
bog`liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo`lgan 
talabni oshiradi; 

---

53 
xalq xo`jaligining etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiyalash 
ham, qo`shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishga olib keladi. 
Taklif inflyatsiyasi. Mazkur inflyatsiya doimiy ravihda ishlab chiarish 
infratuzilmasi bilan bog`liq bo`ladi. Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar 
bo`lishi mumkin: 
har xil jarayonlar va tarkibiy o`zgarishlar tufayli mehnat unumdorligining 
pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshishi; 
har xil turdagi innovatsion xizmat turlari paydo bo`ladi va ishlab chiqarishga 
nisbatan ham mehnat unumdorligida yuqori ish xaqi olishga imkoniyat tug`iladi. 
Natijada, tovar va xizmatlarga bo`lgan baho oshib boradi; 
aholini sotsial jihatdan himoyalash maqsadida ish xaqining oshishi. 
Inflyatsiyaning o`sishi sur`atlari quyidagicha hisoblanadi:
Joriy yil baholar indeksi–iste`mol tovarlari
bazis davr baho indeksi
Inflyatsiya sur`ati = ----------------------------------------------------- x 100 % 
Iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksi
Yuqoridagi 
formuladan 
ko`rinib 
turibdiki, 
inflyatsiya 
sur`atini 
prognozlashtirish va uning foizi ekvivalenti darajasini bilish uchun joriy yil 
baholar indeksidan iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksini ayirib, sunga 
olingan natijani iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksiga bo`lib, 100 % ga 
ko`paytirgan taqdirimizdagana inflyatsiya sur`atining real natijasi kelib chiqadi. 
Hosil bo`lgan yakuniy natijadan mamlakat milliy valyuta kursini himoyalash 
borasida xukumatning ma`sul idoralari, xususan, Moliya Vazirligi, Iqtisodiyot 
Vazirligi, Markaziy Bank tomonidan bir qator protektsionistik loyihalar ishlab 
chiqiladi. 
Quyidagi jadvalda bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida o`z faoliyatlarini 
yuritayotgan mamlaktlarda inflyatsiya dinamikasi (bazis davrga nisbatan 
mamlakatda iste`mol va chakana narxlarining o`sishi darajasi, foizlarda (%)).

---

54