D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

§. Ko'rgazmali qurollar va tarqatma materiallar tayyorlash va ulardan foydalanish

Iqtisodiy fanlarni oTganishda o‘z fikrini auditoriyaga yet- kazishda ko‘rgazmali qurollar, grafik vositalari: turli jadvallar, xari-

Doiraviy diagramma Chinqli diagramma Gistogramma Grafik Nuqtali diagramma
ФР)	ST	Hill			.}? « >■ 1 r. y- • *

U yoki bu axborotni diagramma orqali yetkazishni maqsad qilib qo‘yar ekanmiz, uni to‘g‘ri tanlash uchun birinchi navbatda tinglovchiga qanday fikrni yetkazmoqchimiz, diqqat qaratishimiz kerak.

Birinchi qadam, g'oyani shakllantirish kerak, ya’ni raqamlar, ma’lumotlardan g'oyaga;

Ikkinchi qadam, raqamlar, ma’lumotlarni taqqoslash tipini aniqlash darkor, ularning besh xili mavjud: ulushli (komponentli), pozitsion, vaqt, chastotali, korrelatsion.

1. 
   Komponentli taqqoslash. U butunning, 100 foizning ulushlari. Bunda biz har bir komponentning butunga nisbatan ulushlarini ko'rsatamiz. Taqqoslashda eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar; ulushi, jamiga nisbatan, tashkil etadi.
   
2. 
   Pozitsion taqqoslash. O'rganilayotgan obyektlarning tutgan o‘rni. Bunda o'rganilayotgan obyektlar bir-biriga nisbatan qanday o‘rin tutadi, ular tengmi, o‘zaro yoki boshqalarga nisbatan kattami
   

¹ Джин Желязны Говори на языке диаграмм. Пособие по визуальным комму­никации для руководителей (Перевод с английского) Институт комплексных стратегических исследований, Москва 2004, стр. 29.



yoki kichikmi, ko‘pmi, ozmi va shunga o‘xshash, ko'rsatiladi. Eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar; nisbatan ko‘p, nisbatan kam, teng kabi- lar.

3. 
   Vaqtga ko‘ra taqqoslash. Bunday taqqoslash eng ko‘p tarqal- gan, qo‘llaniladigan taqqoslash bo‘lib, diqqat o‘iganilayotgan obyektning vaqt davomida o'zgarishiga qaratidadi. Iqtisodiy ko'rsatkichlar hafta, oy, kvartal, yil davomida qanday o'zgarishini: o‘sadimi, pasayadimi, tebranadimi, o‘zgarmay qoladimi, ko'rsatiladi. Unda eng ko‘p ishlatiladigan so'zlar; o‘sgan, pasay- gan, o‘zgarmay qolgan, atrofida kabilar.
   
4. 
   Sodir bo‘lish, takrorlanish darajasiga ko‘ra (chasto- tasi)taqqoslash. Bunday taqqoslashda qanday miqdordagi obyektlar taqqoslanishi aniqlanadi. Misol, qancha ishchilar 150—200 ming so‘mdan kam ish haqi oladi yoki aholining qanday qismi 5-10 yoshgacha, qanday qismi 15—20 yoshgacha bo‘lganlarni tashkil etadi va hokazo. Eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar, diapazon, konsen- tratsiya, farqi kabilar.
   
5. 
   Korrelatsion taqqoslash. U ikki o‘zgaruvchi o'rtasida bog‘liqIik bormi yoki yo'qligini ko‘rsatadi. Masalan, sotish hajmi- ning ortishi foydaning ko'payishiga olib keladi yoki skidkalar bel- gilanishi sotish hajmini ko‘paytiradi.
   

Uchinchi qadam, diagramma tipini aniqlash. Har qanday axborotni yuqorida ko‘rsatilganidek, 5 turdagi diagrammadan bi- rortasi yoki biron tarzdagi interpretatsiyasi orqali ifodalash mumkin.

Diagrammalardan qaysi birini tanlashni quyidagi matritsa asosida ko‘rib chiqishimiz mumkin.Uning vertikali bo‘yicha asosiy 5 tipdagi diagrammalar, gorizontal bo‘yicha 5 tipdagi taqqoslash keltirilgan. Vaqtga ko‘ra, chastotali, korrelatsion taqqoslashda asosan ikki tipdagi diagrammadan foydalanamiz. Ular aks ettirilgan axborot hajmi bilan farqlanadi. Agarda axborot oz (olti yoki yetti) bo‘lsa, yaxshisi gistogrammada, agarda ko‘proq bo‘lsa, grafikda ifodalagan ma’qul. Korrelatsion taqqoslashda esa kamroq axborot taqqoslansa chiziqli diagramma, ko‘proq boisa, nuqtali diagram- mani qo‘llagan ma’qul.

		.	‘ * ‘ '	mwm ШЖ
. 1 ■ *' -■	m
1 ^1	■	hill	■ih>
I f ■	- ^ « .		A	. ■
Г ”""^1 . ifa»———	r~—		! i . ■ ■ • -	* / .X*

Lekin qachon, qanday tipdagi diagrammadan foydalanish bu qabul qilingan qoida emas. Har bir kishi quyilgan maqsad, vazi- fadan kelib chiqib, diagrammaning .asosiy tiplari va uning turli variantlaridan foydalanishi mumkin.

0‘qituvchi biror bir mavzu bo‘yicha ko‘rgazmali qurol tayyor- lar ekan, o'quvchi-talabalar mavzuning mazmunini tushunib ye- tishlari uchun uni qanday tasvirlashni ko‘rib chiqadi. Masalan, iqti­sodiyotni o'rganishda sarf-xarajatlami, ularni o‘zgarishini o‘rganish о4a muhim. Umumiy xarajatlar, doimiy xarajatlar, o‘zgaruvchi xarajatlar, me’yoriy xarajatlar, umumiy tushum, xarajatlarni qoplash nuqtasi, yalpi foyda va boshqalami og‘zaki gapirib o‘tgandan mana bunday chizmani slayd qilib tayyorlab, foydalanish talabalaming mavzuning mohiyatiga tushunishi hamda yodida qoli- shiga yordam beradi.





Ko‘p miqdorda raqam-
larda ifodalangan ma’lu-
motlami, taqqoslanishi lozim
boigan har xil qarashlami
turlicha jadvallarda beigan
ma’qul. Ularni tushunish"
tahlil qilish osonlashadi. Bu-
larni awalgi boblarda ko‘rib
o‘tganmiz. (XIY bob).

Agarda iqtisodiy ko‘r-
satkichlar ulushini yoki
tarkibini ko'rsatish lozim
bo‘Isa, doira shaklidagi dia-
grammalardan foydalangan
ma’qul. Masalan, budjet

daromadlari va xarajatlari tarkibi yoki mahsulot ishlab chiqarishga
sarflangan xarajatlar tarkibi, korxonaning asosiy kapitali tarkibi va
hokazo. Chunki bunday diagrammada bu ko‘rsatkichlaming sal-
mog‘i aniq ko'rinadi. Ulami taqqoslash, xulosa chiqarish oson
bo‘ladi.


Davlal budjeli daromadlari


1. Bevosiia (to’g' - ri) soUqlar ■ 1. Bilvosita (egri) sol iq la г a3. Rcsurslarga to'-,

lov va mulk solig'i _q4. Inlia tuzilma obo- donlnshtirixh sollqLui ■5. {loshqa d.iro- madlAr

^eIjtim.oty-mada- niy tadbirlar va aholini ijt.hi- moya qilish «Iqtisodiyotga harajatlar *


^DMarkazlashgan investisiya lia- rajallari _QBoshqaruv ha- rajatlari


Davlal budjctimng hatajadari


Agarda iqtisodiy ko‘rsatkichlar taqqoslanishi kerak bo‘lsa, us-

tun tarzidagi diagramma yoki grafik tarzda tasvirlagan ma’qul. Chunki, bunday shaklda ko‘rsatkichlarni taqqoslash qulay, ulami qay darajada farqlanishi yaqqol ko‘rinib turadi.

Aytaylik, 0‘zbekistonimiz mustaqil bo‘Igandan boshlab YalM dinamikasini ko‘rib chiqib, xulosa chiqarmoqchimiz. Ma’lumot ko‘p bo‘lgani va o‘zgarishni aniq ko‘rsatgani uchun grafikdan foy- dalanganimiz ma’qul.



0‘zbekistonda YalM o‘sish dinamikasi (1991—2008-yy. oldingi yilga nisbatan %da)


Gistogramma tarzida quyidagicha tasvirlash mumkin:

Aholi real pul daromadlarining o‘sishi (o‘tgan yilga nisbatan % hisobida)


Щ


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

yillar


Vaqtga ko‘ra obyektlarni o'zgarishi taqqoslansa, diagramma quyidagicha tayyorlanishi mumkin:



Tashqi savdo aylanmasi hajmining o‘sishi, mlrd. AQSh doll.


< 10,0

2 5,0 E

0.0


Я Tashqi savdo aylanmasi ■ Eksport a Import И Saldo


Ayniqsa, POWER POINT dasturi mehnatni ancha yengillash- tiradi va ularni nihoyatda turli-tuman tarzda tasvirlash imkonini beradi. —

Dasturdan foydalanilganda o'quvchi-talabalar diqqatini mavzuga qaratish uchun turlicha dizayndan foydalanish mumkin. Slaydlarda mavzuning nomi, rejasi, o‘iganiladigan asosiy tushun- chalar, ularni tushunish uchun zarur bo'lgan tasvirlar, jadval, grafik, diagramma va boshqalarni berish mumkin. Muhim afzalligi ularni rang tasvirda berish imkoniyati katta.

Slaydlami tayyorlashda shriftlarga, ularning katta-kichikligiga, ranglaming didaktik funksiyasiga, ularning ishlatilishiga, matn beri- ladigan fon, unda qanday tasvirlardan foydalanishga, ulami o‘quvchi-talabalar kayfiyatiga qanday ta’sir qilishiga, ishlanish usul- lariga, mantiqiy xarakteriga mosligiga ham ahamiyat berish zarur.

Darsni ko‘ngildagidek o‘tishida ko‘rgazmali materialni qanday namoyish qilish ham katta ahamiyatga ega.

Namoyish qilish jarayonini shunday tashkil qilinishi kerakki:

■S hamma o‘quvchi-talabalar namoyish qilinayotgan obyektni ko'rishlari, iloji boricha faqat ko‘rish emas, sezish organlari bilan his qilishlari kerak;

S obyektning muhim, asosiy tomonlari talabalarda katta taas- surot qoldirishi, maksimum darajada diqqatlarini jalb qilishi kerak;

s o‘rganilayotgan obyektni sifatini mustaqil ravishda o‘lchash imkoniyatini ta’minlashi kerak.

Real narsalarni namoyish qilish metodi ko‘proq tabiiy, texnika





va texnologiya bilan bog‘liq fanlarni o‘rganishda qo‘l keladi. Ayniqsa, talabalaming o‘zi shu predmetlar, buyumlarni o‘z qollari bilan ushlab ko‘rib, uni xossalarini o‘rganishlari bilish jarayonini I'aol amalga oshishiga yordam beradi.

Iqtisodiy fanlarni o'rganishda ham ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish jarayonini tashkil qilishni boshqarishni o'rganishda, sarf- xarajatlar tarkibini, mahsulot sifati va boshqalarni o‘rganishda katta yordam beradi.

Namoyish qilish metodining o‘ziga xos davomi illyustratsiya hisoblanadi. Namoyish qilishda ko'proq predmetlardan foy- dalaniladi. Illyustratsiya predmet, jarayon hodisalarni simvollar yordamida ifoda qilish bo‘lib, odatda, u plakatlar, karta, portret, fotografiya, rasm, chizma, grafik va boshqalarni o‘z ichiga oladi.

Illyustratsiyaning o‘ziga xos turi adabiyot, kinofilm qah- ramonlari bo‘lib, ularning obrazlari eslatilganda xotirada ularni jonlantirilishidir.

Illyustratsiya materiallarini oldindan tayyorlanadi, lekin zarur paytida ko‘rsatiladi. Hozirgi paytda ulardan tarqatma material sifa­tida foydalanish keng qo‘llanilmoqda.

Illyustratsiyaning samaraliligi ko‘p jihatdan uni qanday tarzda qo‘llashga bog‘liq. Ko‘rgazmali qurollar va ularni namoyish qilishni rejalashtirganda uni mavzuni o‘rganishda qanday rol o‘ynashi va didaktik vazifasini yaxshilab o‘ylash kerak. Chunki haddan tasbqari ko‘rgazmali materiallar ko‘pligi, talabalarni mavzuni o‘rganishdan chalg‘itadi. Illyustratsiya materiallari oldindan tayyorlanadi, lekin zarur paytda ko‘rsatiladi.

Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish darajasi keng, ulardan qanday tarzda, qanday maqsadda foydalanish o‘qituvchiga bog‘liq.

0‘qituvchi ko‘rgazmali quro! tanlar ekan, albatta, awalo, dars ma’ruzami yoki seminar darsimi - hisobga oladi. Ikkinchidan, mavzu orqali o‘qituvchi talabalar oldiga qanday vazifa qo‘ymoqchi, maqsadi nima, muhokama qilinayotgan muammoni yechishda ko‘rgazmali qurol qanday yordam berishi mumkinligini hisobga olib, tanlasHi kerak.

Masalan, jadval raqamlaridan ma’ruzada biron ilmiy taxmin (gipoteza)ni, ilgari surilayotgan fikrni tasdiqlash maqsadida foy- dalanilsa, seminar darsida masala yoki mashq bajarganda foydala­nish mumkin. Bunda ham ko‘rgazmali qurollardan foydalanish da­rajasi o‘qituvchining mohirligi, fantaziyasiga bog‘liq.

O'qituvchi tarqatma materiallar tayyorlayotganda, ma’lum qoi- dalarga rioya qilishi lozim.



Tarqatma materiailami tayyorlash va qo‘Uash qoidalari:

• 
  Ta’lim oluvchilarga haddan tashqari ko‘p tarqatma materi­allar bermang.
  
• 
  Sarlavhalami bosh harflar bilan yozing, bir matn uchun ikki-uchta tarqatma material tayyorlasangiz, ularga nom-kod be­ring. Bu ulami ajratishni osonlashtiradi. ,
  
• 
  Matn shrifti 12 dan kichik bo‘lmasligi kerak.
  
• 
  Bir betda 80 tadan ko‘p belgi (harf, qavs, undov belgisi va hokazo ) ishlatmang.
  

' • Matnlar tushunarii, qisqa va oddiy bo‘lishi kerak.

• 
  Varaq dizayni e’tibomi o‘ziga tortishi kerak.
  

Tarqatma materiallarda:

• 
  o‘tiladigan mavzuning asosiy mazmunini berish;
  
• 
  olingan axborotni dars davomida va darsdan tashqarida ta­labalar bilan mustaqil muhokama qilish;
  
• 
  ta’lim oluvchilar diqqatini mustaqil fikrlash, ijodiy izla- nishga qaratish;
  
• 
  o‘quvchi-talabalami darsga faol jalb qilish;
  
• 
  o'quvchi-talabalaming olgan bilimlarini nazorat qilish va sinash.
  

Bulaming hammasi dars jarayonida tarqatma materiallardan keng foydalanishning zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Shu bilan biiga dars jarayonida tarqatma materiallardan foy- dalanishda o'ziga xos kamchiliklar ham mavjud.

• 
  Tarqatma materiallar tayyorlash o‘qituvchidan ko‘p kuch va vaqt, yuksak mahorat talab qiladi.
  
• 
  Bir kishiga bitta tarqatma materiallar bo‘lishi kerak. Bu qo‘shimcha katta moddiy xarajatni talab qiladi.
  
• 
  Tarqatma material asosida o‘zaro muhokama cho‘zilib, mavzuning boshqa qismlariga, savollariga e’tibor pasayishiga olib kelishi mumkin.
  

Ayrim kamchiliklariga qaramay, darsda tarqatma materiallar­dan foydalanishning afzalligi ustun.

Ko‘rgazmali qurol yoki namoyish qilinuvchi material va tarqatma materiallardan barcha metodlar asosida dars o‘tishda keng foydalanish mumkin.

Xulosa

Dars jarayonida ko‘igazmali qurollar va tarqatma materialar-





dan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun ulami tay- yorlashni ham o‘rganish zamr. Ko'igazmali qurol va tarqatma ma- teriallami tayyoriayotganda ulami nima maqsadda tayyorlanayot- gani, qanday shakl va mazmunda yetkazish ma’qul ekanini hamda ulami tayyorlash qoidalariga rioya qilishni yoddan chiqarmaslik kerak.

Asosiy tayanch tushunchalar va atamalar

Ko‘rgazmali qurol, moddiy ko‘rgazmali qurol, nomoddiy ko‘rgazmali qurol, illyustratsiya, slayd, sxema, chizma, diagramma, grafik, tarqatiladigan materiallar,

Takrorlash va munozara uchun savollar

1. 
   Dars o‘tishda ko‘rgazmali qurollar qanday o‘rin tutadi?
   
2. 
   Ko'rgazmali qurollami qanday turlarini bilasiz?
   
3. 
   Ko‘rgazmali qurollarni tanlaganda nimalaiga ahamiyat ber­ish kerak?
   
4. 
   Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish qanday afzalliklaiga
   

ega.

5. 
   Dars jarayonida tarqatma materiallardan foydalanish haqida nima deya olasiz?
   
6. 
   Tarqatma materiallar tayyorlaganda qanday qoidalarga rioya qilish kerak?
   
7. 
   Iyun oyida A va В kompaniyaning ishlab chiqaigan mahsu- lotini shaharlar bo'yicha sotish hajmi quyidagicha:
   

A kompaniya В kompaniya

Samarqand 13 39

Zarafshon 25 28

Yurmala 35 6

Vilnyus 27 27


Ular faoliyatini tahlil qilish uchun qaysi diagrammani tanlay-

siz?



XVI bob. TEXNIK VOSITALARDAN FOYDALANISH


Axborot texnologiyalari rivojiangan hozirgi davrda dars o‘tishda

• 
  qanday ta’lim vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, texnik vositalarni qoMlab dars o‘tish o‘quvchi- talabalarning fanni o‘rganishga boMgan qiziqishlarini orttirishga, berilayotgan axborotlarni chuqur o‘zIashtirishga katta yordam beradi. Navbatdagi bob ana shu masalalarni o'rganishga bag‘ishlangan.
  

50. 
    §. Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda texnik vositalar.
    

Ularning turlari, tutgan o‘rni

Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda texnik vositaiardan foydalanish alohida o'rin tutadi. 0‘qitish vositalarining mukammallashib borishi natijasida dars o‘tish jarayonini maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish imkoni ortib bormoqda. Texnik vositaiardan foydala­nish usuliga ko‘ra universal va maxsus texnik vositalarga bo‘linadi.

Universal vositalarga doska, diaskop, kodoskop, proektor, magnitofon, videomagnitofon, kompyuter, televizor kirishi mum­kin.

Maxsus vositalar, ma’lum bir masalani, mavzuni yoritishga qaratilgan maket, videofilm, kasseta, disk, disket kabilarni o‘z ichiga oladi.

Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vosita­larni tasvirlovchi (kodoskop, proektor, diaprotsessor), tovushli (magnitofon, radio, audio kabilar), audio-video kompleksi, video­magnitofon, kompyuter kabilarga bo'lish mumkin.

Ta’lim jarayonini amalga oshirishda yordam beruvchi vositalar ta’lim vositalari deb ataladi.

Ta’lim vositalari real va texnik vositalar hamda chop etilgan o‘quv materiallarini o‘z ichiga oladi. Uning tarkibi quyidagicha bo‘ladi.





Real ta’lim vositalari, odatda, iqtisodiv yo‘nalish bo'yicha ta’lim olish jarayonida kam ishlatiladi, lekin texnik va chop etilgan o‘quv materiallari juda keng qo‘llaniladi.

Ta’lim vositalari bir-birini to‘ldiradi va dars jarayonida uyg‘unlashadi. Ta’lim vositalari talabalaming darsni tushunishi, mustaqil ishlashi, o‘quv jarayoniga faol qatnashishiga ko'maklashadi.

Kodoskop, proektor shafFof plyonkadagi tasvir (slaydlar)ni ek- ranga tushirish, aks ettirish uchun qo‘llaniladigan jihoz hisoblanadi. U foydalanish uchun qulay, moslashuvchan vosita bo‘lib, bir marta tayyorlangan plyonkadan ko‘p marta foydalanish mumkin. Doska bo‘lmaganda zarur bo'lgan narsalarni flomaster yordamida to'ppa- to‘g‘ri yozib ko‘rsatiladi.

0‘qituvchi qaysi vositadan qachon foydalanishi, qanday vosi- tani qo‘llashini darsning maqsadi, mazmunidan kelib chiqqan holda oldindan belgilab olishi kerak.

2.