D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

§. Taqqoslash, baholashni o'rgatuvchi metodlar

T-sxema. Bu metod ikki xil ma’lumot: axborot, turli qarash- larni taqqoslashning universal grafik tarzda ifodalash bo'lib, o'quvchi-talabalarni o'rganilayotgan mavzu bo'yicha mavjud qarashlami taqqoslash, ular asosida qaror qabul qilishga o'igatadi. Ayniqsa, farqlanuvchi qarama-qarshi, xilma-xil qarashlarni, ma’lu­mot axborotlarni ma’lum bir mezonlar bo'yicha ifodalash uchun nihoyatda qulay.

Agar ana shu mezonlami talabalarning o'zi ishlab chiqsa, dars yanada samarali bo'Iadi. Odatda, T-sxema bir-biriga qarama-qarshi (antonim) fikrlar, qarashlar, ma’lumotlar, axborotlarni ifodalaydi. Ulami ha/yo‘q, tarafdor/qarshi, yuqori/ past, minimal/ maksimal kabilar orqali ko'rsatish mumkin. Bunda qo'yilayotgan maqsad o'rganilayotgan mavzu, savol yoki qarashlarni mazmuniga ko'ra, o'qituvchi taqqoslash variantlarini ishlab chiqadi.

T-sxema uncha katta bo'lmagan maydonda katta ma’noga ega bo'lgan materialni ifodalash imkonini beradi. U, ayniqsa, modul yoki ma’lum bir qarashlar mazmunini umumlashtirishda foydala- nishda juda qulay. T-sxemani mustaqil tizimi bo'yicha berilgan topshiriqlar talabalarni iqtisodiy fikrlashini rivojlantirishga juda katta ta’sir ko'rsatadi.

T-sxemaga misol sifatida yuqorida keltirilgan dars o'tish me­todlarining afzalliklari va kamchiliklarini ko'rsatishimiz mumkin. Masalan, «Aqliy hujum metodini qo'llashning afzalliklari va kam- chiliklari»ni ko'rsatish mumkin.

Metodning afzalliklari	Metodning kamchiliklari
talabalarga bilim, tajriba, kuza- tuvlar nuqtayi nazaridan muammo yechimiga turlicha yondashuvlar bilan tanishish imkonini beradi; talabalarni tahlil qilish, xulosa chiqarish va qaror qabul qilishga o'rgatadi; va hokazolar	metodni qo'llash ko‘p vaqt talab qiladi; katta guruhlarda qo'llash qiyin; va hokazolar

Yoki jahon mamlakatlarida aholini turmush darajasi, taraqqiyot darajasi haqida to'xtalganda mana shunday jadvaldan foydalanish mumkin: Aholi jon boshiga YalM ishlab chiqarish (Xarid quvvati pariteti bo‘yicha, AQSh dollari his. 2007-y.) Eng boy mamlakatlar	Dollar, ming	Eng kambag'al mamlakatlar	Dollar
1. Qatar	88	1. Serra-Leone	490
2. Lyuksemburg	79	2. Tanzaniya	523
3. Quvayt	56	3. Burundi	591
4. Norvegiya	53	4. Malavi	612
5. Singapur	50	5. Efiopiya	668
6. AQSh	46	6. Niger	746
7. Irlandiya	43	7. Gvineya-Bisau	755
8. Gonkong	' 42	8. Kongo (Dem. Respublika)	765
9. Shveytsariya	40	9. Zambiya	780
10. Avstriya	38	10. Mali	797

Manba: 2007. S/A World Factbook 2007. http// ddp-ext.world bank. Org.


Talabalarni faollashtirish, bilimini oshirish maqsadida qo‘llaniladigan metodlardan yana biri dars jarayonida foy- dalaniladigan jadvallar va grafiklarni semantik manosini ifodalovchi tahlil qilish metodidir.

Jadval va grafiklar dars jarayonida taklif etilayotgan axborot­larni kuzatish imkonini ko‘rish orqali ma’lum bir maydon - jad- valda ifodalashni tashkil etadi. Jadval orqali g'oyalar, tavsiyalar, takliflar beriladi.

Bu metodning mazmuni shuki, yangi tushunchalar, mavzu,

Bozor mexanizmi ~ o'z-o'zini tartiblash	Davlat mexanizmi -davlat tomonidan tartiblash
Bozor tovarlar ishlab chiqarilgandan so'ng ishlab chiqarishga ta’sir ko'rsatadi. Bozorning individual, alohida sub- yektlari o'zlari manfaatdor bo'lmagan makroiqtisodiy struktura o'zgarishlarini amalga oshirmaydilar. Bozor subyektlari o'z kapitallarini foyda keltirmaydigari samarasiz ishlab chiqarishga qo'ymaydilar. Bozor o'zgaruvchan xaridor talabiga tezda moslashadi.

Ishlab chiqarish (nima, qanday, qan­
cha, kim uchun) yechimlari mikroda-
rajada, firma, uy xo'jaliklari miq­
yosida qabul qilinadi.
Boshqarish gorizontal(sherikch il ik)
asosida, firmalar va uy xo'jaliklari
o'rtasidagi aloqalar asosida tashkil eti­
ladi.
Xo'jalik aloqalarini tartibga solish
faqat shartnoma va manfaatlarga
asoslanadi.

Jadvalni har bir talaba individual to‘ldiradi. So'ngra kichik gu­ruhlarda muhokama qilib, birgalikda to'ldirib, butun guruh oldida taqdimot qilinadi. Taqdimot tugagach, har bir kichik guruhga to'g'ri javob tarqatiladi. U quyidagicha bo'Iadi: Makrodarajada tartibga solish ikki mexanizmining asosiy xususiyatlari Bozor mexanizmi - o‘z-o‘zini tartiblash	Davlat mexanizmi — davlat tomonidan tartiblash
Bozor tovarlar ishlab chiqarilgan- dan so'ng ishlab chiqarishga ta’sir ko'rsatadi	Davlat ishlab chiqarish boshlan- gunga qadar ta’sir ko'rsatishi mumkin
Bozorning individual, alohida subyektlari o'zlari manfaatdor bo‘tmagan makroiqtisodiy struk- tura o'zgarishlarini amalga oshir- maydilar.	Davlat yirik masshtabdagi struk- tura siljishlari, o'zgarishlarini amalga oshirishga qodir.
Bozor subyektlari o'z kapitallarini foyda keltirmaydigan samarasiz ishlab chiqarishga qo'ymaydilar.	Davlat budjet yordamida iqtisodi­yotning notijorat sektorini samara­siz, lekin jamiyat uchun zarur korxonalarni qo'llab-quwatlaydi.
Bozor o'zgaruvchan xaridor talabiga tezda moslashadi	Davlat iste’molchi talabining o'zgarishini ancha kech ilg'aydi. Makrodarajadagi qarorlar umum- milliy manfaatlarni ko'zlagan holda qabul qilinadi.
Ishlab chiqarish (nima, qanday, qancha, kim uchun) yechimlari mikrodarajada, firma, uy	Milliy xo'jalikni boshqarish verti­kal asosida tashkil etiladi (yuqori- dan pastga, davlatdan firma, uy

xo'jaliklari miqyosida qabul qili­nadi	xo‘jaligiga).
Boshqarish gorizontal(sherikchilik) asosida, firmalar va uy xo'jaliklari o'rtasidagi aloqalar asosida tashkil etiladi. Xo'jalik aloqalarini tartibga solish faqat shartnoma va manfaatlarga asoslanadi.	Ierarxik (quyi bo‘g‘inni yuqoriga bo'ysunishi tartibida) aloqalar ko'pincha iqtisodiy majbur qi­lishga asoslanadi (soliqlar, boj- xirojlar).

0‘qituvchi taqdimotda bildirilgan fikr, to'ldirilgan jadval va uning xatolarini hisobga olib, ishni baholaydi. Topshiriqni mana bunday jadvalni tahlil qilish, uning ayrim ko‘rsatkichlarini hisoblash tariqasida ham berish mumkin. Ayniqsa, maxsus, mutaxassislik iqtisodiy fanlarini o‘rganganda bu jihatdan imkoniyat juda katta. Axborotning katta qismi jadval shaklida bo‘ladi. Ularda ma’lumotlar hisoblanadi, taqqoslanadi. Sanoatning tarkibiy tuzilishi va o‘sish ko'rsatkichlari Ko'rsatkichlar	Tarkibiy tuzilishi				0‘tgan yilga nisbatan o'sish ko'rsatkichi, %
	2000	2005	2008	2000		2005	2008
Sanoat-iami	100,0	100,0	100,0	105,9		139.4	112.7
Shu jumladan
Elektroenergetika	9,5	10.9	10,9	101,1		99.1	99,6
Yonilg'i	16,7	13.4	20.1	99,7		106.0	123.9
Qora mettallurgiya	1,4	2.6	2.9	118,7		131.6	105.7
Rangli metallurgiya	11,3	15.4	12.6	102,5		104.9	94,9
Kimyo va neft kimyosi	5,9	5,6	5.0	112,7		103.3	108,2
Mashinasozlik va metallni qayta ish­lash	9,0	12.2	16,2	89,5		132.1	123,.5
O'rmon, yog'oclmi qayta ishlash	0,9	1,1	0.8	130,1		117.1	119,8
Qurilish materiallari	4,6	3.9	4.9	104,3		108.2	109,8
Yengil sanoat	20,1	18.0	12.9	117		105.2	106,6
Oziq-ovqat	11,8	10.1	10,6	108,5		104.7	128,2
Boshqa tarmoqlar	9,6	5.6	5,4	109,5		121.7	111,7

Manba: O'zR Davlat statistika qo'mitasi.

	Keynschilik	Monetarizm
Iktisodiy si- yosatning maqsadi	Barqaror narxlar va ish haqi, to'la bandlikni ta’minlash	Iqtisodiyotdagi salbiy ho- latlar sababchisi inflatsiya bilan kurashish.
	1. Pul muomalasini, band­likni ishlab chiqarish o'sishiga moslash.	1. Pul muomalasini qattiq nazorat qilish.
	2.Moslashuvchan pul siyo- sati (krizissiz rivojlanishni ta’minlash) yuritish.	2. Qat’iy pul va barqaror fiskal siyosat yuritish.
Qo'yilgan maqsadga erishish vositalari	3. Taqchil byudjet, talab va ijtimoiy kafolatning o'sishi- ni moliyalashtirish.	3.Budjet muvozanatini (budjet taqchilligi bozor mexanizmiga davlat aralashuvini o'sishiga olib keladi) ta’minlash.
	4. Davlat ijtimoiy dastur- larini kengayti rish.	4. Davlat ijtimoiy dastur- larini qisqartirish.
	5.Soliqlarni ko'paytirish, davlat talabini oshirish	5. Budjet taqchilhgini kamaytirish, pul muoma­lasini tartibga solish.

Davlat rolini baholash	Rag'batlantirish	Cheklash
Qo'llashdan ijobiy natija kutish	Iqtisodiy tanglik, bo‘hronlar yuz berganda.	Tushkunlik sayoz, infla- tsiya kuchli bo'lsa.

Iqtisodiyotni tartibga solish va bu haqda bildirilgan fikriarni taqqoslashda quyidagi jadval va uni tahlil qilish juda qo‘l keladi. _ Turli nazariyalar va ularning farqlari	Keynschilik nazariyasi	Monetaristik nazariya	Ratsional kutish nazariyasi
G'oya- viy yo'na- lishi	Iqtisodiyotni soliq va soliqqa tortish va davlat xarajatlari bilan «aniq sozlash»ni amalga oshirish mumkin.	Iqtisodiyotni tar­tibga solish uchun davlat pul taklifmi 3-5 foizga ko'pay- tirsa bo'Iadi. Bosh­qa hech qanday aralashish kerak emas.	Monetar siyosat ham, fiskal siyo­sat ham ish ber­maydi, shuning uchun, yaxshisi, hech qanday fav- qulodda chora - tadbir ko'rmas- lik kerak.
Tahlil doira- si	Talab o'z taklifmi vujudga keltiradi. S+I+G=GDP	MV=PQ	Xo'jalik yurituv­chi subyektlar yetarli darajada farosatli. Davlat yuritayotgan si­yosat qanday oqibatga olib ke- lishini hisobga olib, o'z man- faatlariga ko'ra o'z siyosatlarini ishlab chiqib yu- ritadilar.
Amal­ ga oshi- rish- dagi iqti­ sodiy	l.Ish haqi va baho tushish tomonga moslashuvchan emas Jamg‘anna daro- madga bog'liq. Investitsiya kuti-	Real YalMni yiUga 3-5 foiz atrofida o'sishi mumkin. Pul aylanish tezligi o'z asosiga ko'ra barqaror.	Odamlar ra­tsional qarorlar qabul qilishadi. Kutish kela- jakni ko'zlaydi. Davlat qo'lla-

tahlil	layotgan foyda va foiz stavkasiga bog'liq.		gan siyosat oqi- batlaridan o'zini mudofaa qilib, himoya chorala- rini qo'llashadi.
Mone- tar siyosat	l.Iqtisodiyotga foiz stavkasi va investi- tsiyalar orqali ta’sir ko'rsatadi. 2.Tushkunlikni to'xtatishdan ko'ra inflatsiyani to'xtatishga yaraydi.	M(pul) ni yiliga 3-5 foizga ko'pay­tirish. Pul taklifini o'z­garishi bevosita narx va ishlab chiqarishni nati- jasiga ta’sir ko'r­satadi.	3-5 % qoidasi to'g'ri u kutishni barqarorligiga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Fis- kal siyo­ sat	YalMni ko'payti- rish uchun soliqlami kamaytirish, davlat xarajatlarini ko'paytirish kerak. Inflatsiya sur’- atini pasaytirish uchun soliqlarni ko'paytirish, davlat xarajatlarini ko'paytirish kerak.	Uzoq muddatli davrda real YalM- ga ta’sir ko'rsata olmaydi. Qisqa muddatli davrda ma’lum bir samara berishi mumkin.	Fiskal siyosat- ning samara- sizligi odamlarni reaksiyasida ifodalanadi.

Ill bobda berilgan ta’limga uch xil yondashuv jadvali ham konseptual jadvalga misol bo'la oladi. Bunda talabalarga jadvalning ayrim ko‘rsatkichlarini to'laligicha bermay, to‘ldirishni topshiriq qilib beriladi yoki bildirilgan fikriarni konseptual jadval shaklida ifodalash topshiriladi. Ulardan namoyish qilish uchun ko‘igazmali qurol sifatida ham foydalanish mumkin.

Maxsus iqtisodiy fanlarda ko'plab raqamlar, statistik ma’lumotlar berilgan jadvallar tahlil qilinadi.

Venn Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda taqqos-

diagramjnasi lashga qaratilgan metodlardan Venn dia- grammasi (Venn diagrams) ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. U qator vizuallashtirish metodlari va grafik tarzdagi illyustratsiya usullarining umumiy nomi bo'lib, ingliz faylasufi, matematigi, mantiqshunosi Jon Venn asos solgan. Hozirda fanlar­ning turli sohalarida, ayniqsa, matematika, ehtimollar nazariyasi, mantiqshunoslik, statistika, kompyuter va u bilan bog‘liq fanlarni o'rganishda keng qo'llaniladi.





Bu diagramma iqtisodiy kategoriyalarning umumiy va farqlanuvchi tomonlarini o'rganishga ham juda qulay.

Odatda, o'quvchi, talabalar bir-biriga o'xshash kategoriyalami farqini ko'rsatishga qiynalishadi. Undan, ayniqsa, iqtisodiy kate­goriya, tushunchalar, jarayonlar va boshqalaming umumiy to­monlari va farqlanuvchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash, baho be­rishda keng foydalanish mumkin.


(3E>


Venn diagrammasining eng oddiy shakli ikki kategoriya, tu­shuncha, predmet, voqyea, hodisalaming o'xshash va farqlanuvchi tomonlarini ko'rsatishdir. Mazkur diagrammaning afzalligi shun- daki, uning yordamida o'xshash yoki umumiy tomonlami talabalar ongiga yetkazish osonlashadi.

Venn diagrammasi asosida ishlashni individual, juftlikda, ki­chik guruhlar bilan tashkil etish mumkin.

Diagramma bo'yicha ikki mahsulot YalM va YaMMni so- lishtiraylik.

X- YalM, Y-YaMMning farqlanuvchi xususiyatlari bo'lsin. XY-esa umumiy jihatlari. •

Har ikkala mahsulotning umumiy jihatlari — XY quyidagilar:

1. 
   Har ikkisi ham yil davomida yaratilgan pirovard mahsulot, boshqacha aytganda tovar va xizmatlar.
   
2. 
   Har ikkisi ham joriy narxlarda hisoblanadi.
   
3. 
   Har ikkisi ham makroiqtisodiy ko'rsatgich, mamlakatning iqtisodiy qudratini ko'rsatadi.
   
4. 
   Har ikkisining tarkibi bir va boshqalar.
   

Farqlari:

X, ya’ni YalM — resurslar manbaidan qat’i nazar, mamlakat hududida yaratilgan pirovard mahsulot, YaMM, ya’ni Y esa mam­lakatning resurslari (mehnat, kapital, tadbirkorlik) qayerda joy- lashtirilishidan qat’i nazar, ular evaziga yaratilgan pirovard mahsu- lotdir. Xuddi shunday tarzda:

1. 
   yalpi ichki mahsulot (YalM - X), yalpi milliy mahsulot
   

(YaMM -Y), sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning umumiy to­monlari;

2. 
   yalpi ichki mahsulot (YalM - X), yalpi milliy mahsulot (YaMM -Y)ning umumiy tomonlari;
   
3. 
   yalpi milliy mahsulot (YaMM -Y), sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning umumiy jihatlari;
   
4. 
   yalpi ichki mahsulot (YalM - X), sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning umumiy jihatlari;
   
5. 
   yalpi ichki mahsulot(YaIM — X) ning farqdanuvchi jihat­lari; - '
   
6. 
   yalpi milliy mahsulot (YaMM -Y)ning farqlanuvchi to­monlari;
   
7. 
   sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning farqlanuvchi jihatlari ko'rsatiladi.
   

Boshqa iqtisodiy kategoriya va tushunchalami, hodisalaming ham shunday tarzda umumiy jihatlari va farqlarini o‘rganish mumkin.

2.