D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

§. Seminar-darsiga tayyorgarlik ko'rish va uni o'tkazish (seminar-darsi o'tishga doir uslubiy ko'rsatmalar)

Seminar-darsiga tayyorgarlik ko'rish va o'tkazishni quyidagi namunaviy mashg'ulotda ko'rib chiqamiz. Bu uslubiy ko'rsatma dars o'tishni rejalashtirish va o'tkazishga yordam beradi.

Dars o'tishni uch asosiy qismga bo'Iish mumkin. Bular:

1. 
   Kirish:
   

• 
  salomlashish;
  
• 
  o'tgan dars mavzuini qisqacha takrorlash;
  
• 
  yangi mavzuni talabalarga havola qilish;
  
• 
  darsda o'tiladigan mavzuning maqsadini bayon qilish;
  

• 
  darsda muhokama qilinadigan savollar rejasini bayon qilish.
  

2. 
   Dars o‘tish:
   

• 
  mavzuda ko‘riladigan asosiy masalalar, kategoriyalarni bayon qilish;
  
• 
  asosiy konsepsiyalarni, masala, muammolarni tushuntirish, qaytarish bilan talabalar bilimini mustahkamlash;
  
• 
  hayotda ularni qo'llash borasida misollar keltirish;
  
• 
  seminar-darslar, amaliy mashg'ulotlarda masalalar, mashqlar yechish va boshqa qator metodlar yordamida bilimni mustahkam­lash. -
  

3. 
   Darsni yakunlash:
   

• 
  darsda bayon qilingan fikrlarni umumlashtirish;
  
• 
  darsga xotima yasab, talabalarni kelgusida bajarilishi kerak bo'lgan ishlarga yo'naltirish.
  

Namunaviy seminar mashg‘uloti Mavzu: «IQTISODIY RESURSLAR VA JAMIYAT EHTIYOJLARI» Darsning maqsadi:

• 
  ehtiyojlar, nima uchun ularning tarkibiga turli jihatdan yon- dashish va guruhlarga bo'lishni tushunib olish;
  
• 
  ehtiyojlarni shakllanishida axborotning rolini anglash;
  
• 
  resurslar cheklanganligi sharoitida cheksiz ehtiyojlarni qon­dirish muammosi iqtisodiyotning bosh muammosi ekanligini tu­shunib yetish;
  
• 
  tanlov va qaror qabul qilish muammosi, qaror qabul qilish- ning muqobil variantlari va mezonlarini ishlab chiqishni o'rganish;
  
• 
  qaror qabul qilish uchun axborotning ahamiyati naqadar katta ekanligini anglash;
  
• 
  ehtiyojlarni qondirilishini ifodalaydigan iqtisodiy ko'rsatkichlarni bilish.
  

Darsda yoritilishi lozim bo‘lgan asosiy tayanch tushunchalar va atamalar:

1. 
   Individual ehtiyoj 6. Yakka va birgalikda qondiri-
   
2. 
   Guruhiy ehtiyoj ladigan ehtiyojlar
   
3. 
   Umumjamiyat ehtiyoji 7. Shaxsiy va ishlab chiqarish
   
4. 
   Moddiy ehtiyojlar ehtiyojlari
   
5. 
   Ma’naviy ehtiyojlar 8. Ehtiyojlarning yuksalib borishi
   

Savollar mazmuni

Ajratilgan vaqt

Ehtiyojlarning mazmuni. Ehtiyojlarning tarkibi. Individual, guruhiy va umumjamiyat ehtiyo­jlari. O'zbekistonda ehtiyojlarning xususiyatlari. Ehtiyojlarning cheksizligi. Ehtiyojlarning yuksalish qonuni. Resurslarning cheklanganligi. Ishlab chiqa­rish imkoniyati. Tanlov va muqobil qiymat. Muqobil tanlov va qaror qabul qilish. Iqtisodiyotning bosh muammosi. Ehtiyojlarni qondirilish darajasi Darsni yakunlash

10-12 daqiqa 10-12 daqiqa 8-10 daqiqa 10-12 daqiqa 10-15 daqiqa 8-10 daqiqa 8-10 daqiqa 5-8 daqiqa

Darsning qisqacha tafsiloti

1. 
   Tashkiliy qism
   

Talabalar bilan salom-alik qilinadi. 0‘qituvchi auditoriyada za­rur jihozlar bor-yo‘qIigini ko’zdan kechirib chiqadi. Davomat tek- shiriladi. So‘ngra o'tgan seminar darsida o‘tilgan mavzuini qisqacha takrorlab, yangi mavzuni boshlaydi. Darsning qisqacha maqsadi bayon qilinadi:

0‘tgan seminar darsida biz iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va uslubi mavzusini yakunladik. Shu mavzuda biz iqtiso­diy g'oyalaming vujudga kelishi,-iqtisodiy nazariyaning fan sifatida shakllanish jarayoni, asosiy iqtisodiy maktablarni ko‘rib o‘tdik. Iqti­sodiyot nazariyasi fanining predmeti, iqtisodiy qonunlar, kategori- yalar, hodisalar va ularni o‘rganishning uslublarim birgalashib mu­hokama qildik.

Iqtisodiyot nazariyasi barcha iqtisodiy fanlarning poydevori ekanligi, davlatning iqtisodiy siyosatining ilmiy asoslarini ishlab chiqishdagi tutgan o‘rni, normativ va pozitiv iqtisodiy nazariyaning farqini o‘rgandik. Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish va uning muam- molarini aniqlashda iqtisodiyot nazariyasi fanining ahamiyatini bilib oldik.

Bugun biz yangi mavzu: «Iqtisodiy resurslar va jamiyat ehtiyoj­lari» mavzusini muhokama qilamiz.

«Iqtisodiyot nazariyasi» fanini o‘rganishni aynan mana shu mavzudan boshlashimiz bejiz emas, chunki insonning butun hayoti turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir.

Bugungi mavzuda biz ana shu ehtiyojlarning tarkibi, ularning cheksizligi, ehtiyojlarni qondirish uchun zarur ne’matlarni ishlab chiqarish uchun resurslarni cheklanganligi, bundan kelib chiqadi- gan iqtisodiyotning bosh muammosi, tanlov va qaror qabul qilishni zarurati va boshqa masalalarni o‘rganamiz.

Darsga seminar mashg‘uloti rejasi bo'yicha tayyorlanib kelish kerak edi. Darsga hamma tayyormi? - deya so'rab, tayyorlanmay kelganlarni sababini aniqlaydi. Bugungi mavzu muhokamasini boshlaymiz deb, o'qituvchi kirish so'zini tugatadi.

2. 
   Savollar muhokamasi
   

Bugungi mavzu muhokamasini «Ehtiyojlarning mazmuni. Ehtiyojlarning tarkibi. Individual, guruhiy va umumjamiyat ehtiyoj­lari» uzviy savolini muhokama qilishdan boshlaymiz, deya o'qituvchi nimalarga alohida ahamiyat berish kerakligini tushunti­radi.

Ehtiyojlar	Qanday maq­
qondirilishi	sadni ko'z-
jihatidan	lashga ko'ra

о >» w fCS V з •5 с о*		i c3
		V)
>>		О
>		С
ей		в ^л
С «- ~ 03		В -2
«3 г— 1		s*
>> 'z:		ггз «а
о 'jr.		о* *2
1		2 ^
		2

с

cr ’


-D

С

о

O'

cc


X •


« ЬО ^2 iz: — ~ ce .§>1 ® § cr


CO


Bu savolda dastlab ehtiyojlar, sub’ektlarning individual, guruh, umumjamiyat ehtiyojlariga bo'linishi muhokama qilinadi. Subyektlaming ehtiyojini guruhlarga ajratish, umuman olganda, mulkning iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi bilan ham bog'liqligini eslatib o'tish zarur.

So'ngra ehtiyojlar boshqa xususiyatlariga ko'ra turli guruhlarga bo'linishi ko'rib chiqiladi. Bunda talabalar hayotiy misollar yor­damida ehtiyojlarni turli guruhlarga bo'linishini tushunib olishlariga





c'tibor berish kerak. Shu maqsadda turli yo‘naltiruvchi savollar bi­lan murojaat qilib, uni muhokama qilish mobaynida maqsadga er- ishiladi. Masalan: nima sababdan ehtiyojlarni ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar deb ataymiz? Individual ehtiyoj deb qanday ehtiyojga ay- tamiz va hokazo.

0‘qituvchi musobaqaga qisqacha yakun yasaydi va keyingi savolga o‘tiladi.

Navbatdagi savol: 0‘zbekistonda ehtiyojlarning xususiyatlari. Awalo, ehtiyojlarning shakllanishiga qanday omillar ta’sir qilishi, O'zbekistondagi ehtiyojlar qanday xususiyatlari bilan ajralib turi- shini, ko'rsatish kerak. Bu holda aholining soni, jinsi, yoshi, tabiiy geografik sharoit, tarixiy, milliy an’analar va odatlar, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti, madaniyati va boshqa omillarga e’tibor qarati­ladi. Shuningdek, «O'zbekistondagi ehtiyojlar xususiyatlarining ular tarkibini shakllanishiga ta’siri» mavzusida referat yoki qisqa doklad tayyorlash mumkin.

Bu holda referat yoki qisqacha dokladni ikki talaba tayyorlagani ma’qul. Biri ikkinchisini to‘ldiradi. Referatda ko‘proq O'zbekistonda ehtiyojlarning shakllanishiga qanday omillar ta’sir ko'rsatishi, kelajakda ehtiyojlar qanday o'zgarishi mumkinligi haqida, talaba o'z flkrlarini qanday bayon qilishiga ahamiyat berish kerak.

Talabalar o'z ishlarida respublika, viloyat yoki tuman miqyosida (imkoniyati qadar) statistik ma’lumotlardan foydalanishi zarur. Agar bu fikrlar yetarli bo‘lmasa, o‘qituvchi yoki talabalar savol berishlari mumkin. Faqat bu savol-javoblar uzoqqa cho‘zilib ketishini oldini olgan ma’qul.

O'qituvchi savolni qisqacha yakunlab, kelgusi muhokama qili­nadigan savol va unda diqqat qaratish lozim bo'lgan masalalarga alohida urg'u beradi. Bu savol butun iqtisodiyot masalalarini o'zida mujassamlashtirgan muammoni kelib chiqishiga sabab bo'lgan ikki fundamental faktning birini yoki muammoning asl poydevorini tashkil etgan «Ehtiyojlarning cheksizligi■ Ehtiyojlarning yuksalish qonuni»ga bag'ishlanadi.

Bu savolni muhokama qilganda ehtiyojlarning nima sababdan cheksiz bo'lishi asoslab berilishi kerak.

Ehtiyojlarni miqdoran o'sib, ular tarkibi xilma-xilligining ken - gayishi qanday omillarga bog'liqligini talabalar tushunib yetishi, ehtiyojlarning yuksalib borishi qonunining amal qilishi, nima sa­babdan u umumiqtisodiy qonunlar guruhiga kiritilishini, talabalar tushunib yetishlari kerak.



Talabalar bu savolga qanday tayyorlanib kelishganini mini-test yordamida aniqlash mumkin.

Mini-testimizni yechish uchun har bir savolga 1 daqiqadan vaqt ajratamiz. Mini-test quyidagicha bo'lishi mumkin.

1. 
   Ehtiyojlar cheksizligining sabablari:
   

1. 
   aholi sonining o'sib borishi;
   
2. 
   qondirilgan ehtiyoj yangi ehtiyojni vujudga keltirishi;
   

4. 
   fan-texnika taraqqiyoti aholining yangi-yangi ehtiyojlarini vujudga keltirishi;
   
5. 
   ishlab chiqarishning maishiy madarriyatni shakllantirishi.
   

0 yuqoridagi barcha javoblar to'g'ri.

2. 
   Ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni:
   

1. 
   ehtiyojlarning miqdor jihatidan ko'payishi munosabatlarini ifodalaydi;
   
2. 
   ishlab chiqarish va madaniyatning taraqqiyoti bilan ehtiyoj- laming miqdoran o'sib, tarkiban yangilanib borishini ifodalaydi;
   

4. 
   aholining qulaylikka bo'lgan zaruriyatlari va ijtimoiy ehtiyoj­larini o'sib borishini ifodalaydi;
   
5. 
   ehtiyojlarning tarkibi o'zgarishini ifodalaydi;
   
6. 
   ehtiyojlarning miqdor jihatidan ko'payishi munosabatlari, ehtiyojlarning tarkibi o'zgarishini ifodalaydi.
   

3. 
   Ehtiyojlarning cheksizligi ko'proq qaysi turdagi ehtiyojlarga taalluqli?
   

1. 
   moddiy ehtiyojlarga;
   
2. 
   guruh ehtiyojlariga;
   

4. 
   ijtimoiy-ma’naviy, qulayliklarga bo'lgan ehtiyojlarga;
   
5. 
   uzoq muddat foydalaniladigangan tovarlaiga;
   
6. 
   moddiy va guruhiy ehtiyojlarga.
   

4. 
   Jamiyat ehtiyojlarining tarkib topishi va yuksalib borishiga ta’sir etuvchi omillar:
   

1. 
   aholi, soni, yoshi, jinsi;
   
2. 
   tabiiy-geografik shiroit;
   

4. 
   tarixiy milliy an’analar va odatlar, madaniy jihatdan erishil- gan daraja;
   
5. 
   jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti;
   
6. 
   yuqoridagi barcha javoblar to'g'ri.
   

5. 
   Ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni umumiqtisodiy
   

	a	b	V	g	d
1					+
2		+
3			+
4					+
5	+

Qaysi javob to‘g‘ri bo‘Isa, shu katakni qirqib olamiz. Bizni tas- virimizda и ( + ) belgisi tushirilgan. Faqat test javoblarini aynan qanday tartibda yozilishiga qarab, setka tayyorlanadi yoki tayyor- langan setkamiz bo'yicha javoblar qanday tartibda yozilishi kerak- ligi to‘g‘risida ogohlantiramiz. Imkoniyat bo‘lsa, test bilan birga javob yoziladigan setka ham tarqatiladi. Bunda javoblarni qanday, qayerga yozishni tushuntirish oson.

0‘qituvchi testlarni yig‘ishtirib olib, qaysi javoblar to‘g‘ri- ligini. tekshirmay yoki tezda tekshirib, muhokamani boshlashi mumkin.

0‘qituvchi ixtiyoriy yoki o‘z qaroriga ko‘ra biron talabadan uningcha qaysi javob to‘g‘riligini so‘raydi. Talaba belgilagan javobni aytadi. 0‘qituvchi auditoriyaga «Hamma shunday belgiladimi⁹» - deya murojaat qiladi:

Talabalar qaysi javob va aynan nima sababdan to‘g‘riligini tu- shunishi uchun javoblar birma-bir tahlil qilib chiqiladi. Birinchi javobda aholining soni o‘sib boradi, deyilgan. To‘g‘ri, aholining





soni o‘sib boradi va u ehtiyojlarni ham o'sishiga olib keladi. Lekin bu yetarli emas. Ehtiyojlarning o'sishiga faqat aholi miqdorining o'sishi sabab bo‘lganda asosan birinchi hayotiy ehtiyoj-moddiy ehtiyojlargina o‘sgan bo‘lar edi. Biz bilamizki, ular nisbatan sekin o‘sadi.

Ikkinchi javob ham qisman to‘g‘ri, qondirilgan ehtiyojning bir qismi ma’lum muddatdan so‘ng yana qondirilishini talab qiladi. Masalan, kiyim-kechak, oziq-ovqat... Ayrim ehtiyojlar'esa qondiril- gach, qator yangi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi. Ayniqsa, fan- texnika taraqqiyoti yangi ixtirolar, yangi ehtiyojlarni vujudga kelti- radiki, ularning chegarasi yo‘q. Masalan, avtomobilni olaylik. Unga bo'lgan ehtiyoj qondirilgach, yana qator yangi ehtiyojlar kelib chiqadi. Keyingi javobni ham qo'shsak, fikr nisbatan to‘laroq boMadi. Lekin buning uchun odamlarda maishiy madaniyat shakllangan boMishi kerak. Maishiy madaniyat yuqori darajaga ko'tarilgan sari odamlar ishlab chiqarilgan ne’matlardan kengroq foydalanadilar.

Demak, ehtiyojlar cheksizligiga sanab o‘tilgan barcha javoblar alohida, alohida javob bermas ekan. Ular hammasi birgalikdagina ehtiyojlarning cheksizligi sabablarini ko‘rsatib beradi. Bunday javob bor d. Demak, to‘g‘ri javob d.

Xuddi shu tarzda qolgan savollar ham talabalar bilan muho­kama qilib chiqiladi. Hamda musohabaga yakun yasab, ehtiyojlar­ning poyoni yo‘qligini, jamiyat taraqqiyoti bilan u yanada yuksalib borishini e’tirof qilib, bu jarayon ehtiyojlarning yuksalib borishi umumiqtisodiy qonunida o‘z ifodasini topishini ta’kidlab o‘tiladi.

Bu savolni 0‘qituvchi boshqa metodlar an’anaviy uslub, referat yoki ilmiy doklad muhokamasi tarzida o‘rganishni tashkil etishi mumkin:

0‘qituvchi uchinchi savolga yakun yasar ekan, hozirgi muho­kama qilingan savolda iqtisodiyotning bosh muammosi — poy- e’svorini tashkil qilgan ikki fundamental faktning birinchisi ko‘rib chiqilgani, ikkinchisining muhokamasiga o'tilayotganini ta’kidlashi kerak. Bu resurslarning cheklanganligi. Resurslar cheklanganligi qaror qabul qilish zaruriyatini ko'ndalang qilib qo‘yadi. Hozir ay­nan, ana shu muammoni reja bo‘yicha to‘rtinchi savol - «Re­surslarning cheklanganligi. Ishlab chiqarish imkoniyati. Tanlov va muqobil qiymat. Qaror qabul qilish» yordamida puxta o'rganishga harakat qilinadi.

Bu markaziy savol bo'lib, birmuncha murakkabdir. Shuning uchun uni uchga bo‘lib 0‘rganiIadi.



Birinchi qismi «Resurslarning cheklanganligi». Birinchi nav­batda resurslarning o‘zi nima? Resurslar tarkibini o‘rganiIadi. Buning uchun awaldan tayyorlangan sxemadan foydaianiladi (154-bet).

Resurslardan ishlab chiqarishda foydalanganimizda u ma’lum samara beradi. Bu holda natijalar o‘z chegarasiga ega ekanligi, shu chegaradan ortiq ishlab chiqara olmasligimiz chegarasi hisoblanib. ishlab chiqarish imkoniyati chegarasi deb ataladi.

Talabalarga: ayrim iqtisodchilar axborot va moliyaviy re­surslarni ishlab chiqarish resurslari tarkibiga kiritishsa, boshqalari bu noto‘g‘ri, deyishayotganini, «Siz qaysi bir fikrga qo‘shilasiz?» - deya murojaat qilib, munozaraga chorlash mumkin. Bunda ma’ruzada qo‘llangan resurslar tarkibini ko'rsatuvchi chizmani ax­borot va moliyaviy resurslarni qo'shib qanday o‘zgartirish mum- kinligini ko‘rib chiqish mumkin.

Savolning ikkinchi qismini imkoniyat egri chizig'i haqidagi fik- rimizni mustahkamlash uchun masala, rnisol yechish yordamida o‘rganiladi. Buning uchun quyidagi topshiriqlar berilgan tarqatma materiallardan foydaianiladi.


Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig'i 80 dona mini traktor va 400 dona chigit ekadigan moslamadan iborat.

Mahsulot ishlab chiqarishning quyidagi kombinatsiyalari mavjud:

1. 
   Grafik chizing va unda ishlab chiqarish kombinatsiyalarini tasvirlang.
   
2. 
   Samarali, samarasiz va ilojsiz variantlarini aniqlang.
   

Eslatma: mini traktorning muqobil qiymati o'suvchi.

0‘qituvchi gumhning salohiyatiga ko‘ra, masalani yechish uchun vaqt belgilaydi. Talabalar topshiriqni olgach, uni bajarishga kirishadilar. Belgilangan vaqt tugagach, kim tez, to‘g‘ri yechgani aniqlanadi va baholanadi.

1. 
   tarqatiladigan material
   

2. 
   80 mini traktor
   
3. 
   60 mini traktor
   
4. 
   80 mini traktor
   
5. 
   35 mini traktor
   
6. 
   40 mini traktor
   
7. 
   70 mini traktor
   

400 chigit ekadigan moslama 200 chigit ekadigan moslama 300 chigit ekadigan moslama 300 chigit ekadigan moslama 300 chigit ekadigan moslama 250 chigit ekadigan moslama

^ц(3) (6)
; ""\<2> : |
	s
	\
	- \

200 400 Chigit ckish uchuu moslama Grafikdan ko‘rinib turibdiki, 2- va 5- variantlarda mavjud re­surslardan to‘la foydaianib, mahsulot ishlab chiqarilgan, chunki mahsulot ishlab chiqarish kombinatsiyasi imkoniyat egri chizig‘i ustida yotibdi. Demak, ular eng samarali variantlar hisoblanadi. Samarasiz variant 4. Sababi, resurslardan to'la foydalanilmagan, imkoniyat darajasidan kam mahsulot ishlab chiqarilgan. Shuning uchun bu kombinatsiya imkoniyat egri chizig'i ichida joylashgan. 3 va 6 variantlar ilojsiz variantlar hisoblanadi. Sababi, mahsulot ish­lab chiqarish kombinatsiyalarini ifodalovchi nuqta imkoniyat egri chizig'idan tashqarida joylashadi. Resurs yetmaydi. Guruhdagi talabalarning iqtidoriga qarab, bundan ko‘ra mu- rakkabroq quyidagi masalani berish mumkin. tarqatiIadigan material Mamlakatda A va V turdagi tovar ishlab chiqariladi, deylik. Ularning imkoniyati chegarasi quyidagi jadval ma’lumotlarida ko‘rsatilgan. Mahsulot turlari	a	b	d	e
A tovar(dona)	0	1	2	3
В tovar(dona)	12	10	6	0

1. 
   Jadval ma’lumotlari asosida grafikda ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘ini tasvirlang.
   
2. 
   A tovarning В tovarda ifodalangan muqobil qiymatini hisoblang.
   
3. 
   В tovarning A tovardagi muqobil qiymati: o‘suvchi, pasa-
   

vuvihi yoki doimiymi? A tovarning В tovardagi muqobil qiy- mnlk'lii? ko'rsating.

4. 
   Agarda muqobil qiymat doimiy bo'lsa, imkoniyat egri 1'hi/ig‘i qanday shaklda bo‘ladi? Jadval va grafikda tasvirlang.
   

9. 
   tarqatiladigan material
   

Javob:

Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘i quyidagicha bo‘ladi:


Л IovmimIiir II lovurdiRi muqobil qiymatini quyidagicha