Д. Т. Абдукаримов

Ноқулай шароитларга чидамлилигини баҳолаш. 
Беда навлари ва 
номерларини турли ноқулай шароитларга чидамлилигини аниқлаш учун аниқ 
майдон бирлигида ўсимликлар ѐки поялар сони санаб чиқилади. Бу усулдаги 
баҳолаш кишлагандан кейин ѐки қурғоқчилик таъсирида, сув остида ивиши ѐки 
моллар туѐги остида босилгандан ва бошқалардан кейин камайган 
ўсимликларни аниқлаш билан ўтказилади. Масалан навлари кишлашга 
чидамлилигини аниқлаш учун кузда ўсимликлар кишловга ўтишдан олдин ва 
баҳорда ўса бошлаганда санаб чиқилади. Айрим вақтларда бу ишни фақат 
баҳорда тирик ўсимликлар ўса бошлаганда ва уликларини осонлик билан 
ажратиш мумкин бўлган такдирда ўтказиш мумкин. Бунинг учун ҳар бир 
делянкадан 0,25м
2
ли 2 – 3 тадан майдончалар ажратиб олиниб кишлашдаги 
ўсимликлар устидан киш давомида ва баҳорда усиш бошлангунча кузатиш 
мумкин. Кишлаш даражасини хисобини олиш учун монолит усулдан 
фойланилади. Монолитлар 10 – 15 с м чуқурликда кесиб олиниб, иссиқхонада 
жойлаштирилади. Ўсимликлар ўса бошлангандан кейин тирик ва уликлар сони 
санаб чиқилади.
Маҳсулот сифатига қараб баҳолаш.
Беданинг ем ҳашак сифатининг 
муҳим кўрсатгичи – поя ва баргларнинг ўртасидаги нисбатининг қулайлиги, 
барглилик ҳисобланади, чунки ўсимликнинг оқсил билан энг бой қисми 
баргдир. Бу кўрсаткични аниқлаш мақсадида уриш давридаги фазада 0,25 м
2
майдончали 2 – 4 кайтариқда наъмуна богламлар олиниб, дархол тарозида 
тортилади. Олинган наъмуналар ўсимликларидан гул тўпламлари, барглари ва 
барг бандлари билан поялари ажратилади. Гултўплами, барг ва поялар миқдори 
процент хисобида уларнинг ҳаво – қуруқлигида вазнига қараб аниқланади. Ем 
ҳашак массасини озиқалик сифатини клетчатка, умумий ва оқсилли азот 
миқдорини аниқлаш учун кимѐвий анализ ўтказилади.
Касалликларга чидамлилигини баҳолаш.
Ўсимликларни илдиз 
чиришига чидамлилигини фақат махсус инфекцион питомникларида сунъий 
юқтириш шароитида ўтказиш керак. Одатдаги шароитда ўсимликларни бир хил 
бўлмаган тусда зарарланишнинг сабаблари навларнинг илдиз чириш 
касалликларига чидамлилиги турли даражада бўлишидан ташқари тупроқда бу 
касалликнинг кузгатувчиларнинг мавжудгили ҳам сабаб бўлиши мумкин.
Танланган ўсимликларнинг уруғларини фақат ўзидан чангланган шароитда 
шаклланганларидан йиғиб олиш лозим. Чунки илдиз чиқаришга чидамлилик 
рецессив, зарарланиш эса доминант хусусиятдир. Ота – она сифатида 
ўсимликларни ўзи ўта чидамли ва наслида ҳам юқори чидамлиликни таъминлай 
оладиганларидан фойдаланиш лозим. Илдиз чиришига ўта чидамли янги 
навларни кўпайтиришда эски ѐшдаги экинларда танлаш ўтказилиш тавсия 
этилади.
У экинларда кузги совуқларгача 2–3 хафта колганда ѐки эрта баҳорда 20–
30 минг ўсимлик хайдаб (ковлаб) олинди. Ковлаб олинган ўсимликларнинг 
илдиз бўғиндан 12–15 см пастроғидан бош илдизи кундалангига кесиб илдиз 
чиришига зарарланиши баҳоланади ва фақатгина илдизи ҳамда тупланиш 

---

122 
атрофи соглом бўлган ўсимликлар танлаб олинади. Танлаб олинган ўсимликлар 
тупроқ унумдорлиги юқори бўлган масофий изоляция шароитида кенг қаторлаб 
экилади.(100х50 ѐки 50х50 см). Гуллаш давригача кам маҳсулдор ва 
баргланиши ѐмон бўлган ўсимликлар брак килинади. Юқори маҳсулдор 
чидамли ўсимликлар уруғи танлаб олиниб суперэлитани экиш учун 
фойдаланади.