D. Q. Usmanova buxgalteriya

Guruhlanish turi
Xarajat turlari
Ishlab chiqarish jarayonidagi Iqtisodiy o‘miga qarab	Asosiy va doimiy
Tarkibiga qarab	Kompleks va bir elementli
Tannarxga o‘tkazish usuliga qarab	To‘g‘ri va egri
Ishlab chiqarish hajmiga qarab	0‘zgaruvchan va o‘zgarmas
YUzaga kelishiga qarab	Doimiy va birvaqtli
Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishiga qarab	Ishlab chiqarish va tijorat
Samaradorlikka qarab	Samarali va samarasiz
Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston	Respublikasida «Mahsulot (ish

vaxizmatjlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy


³¹ A.Toshpo‘latov. Buxgalteriya hisobi fani bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. -T; SHqtisodiyot, 2016yil, 344 bet.


249






natijalami shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»da belgilab qo‘yilgan (9.2- rasm).

2. 
   Egri va to‘g‘ri xarajatlar tarkibi hamda ularning hisobi. ^{32 33}
   

3-rasm. Xarajatlar tarkibi<sup>33


32</sup> A.Toshpo‘latov. Buxgalteriya hisobi faiii bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. -T; SHqtisodiyot, 2016yil, 344 bet.


³³ A.Toshpo’latov. Buxgalteriya liisobi fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. -T; Iqtisodiyot, 2016 yil, 344 bet.


250

9.3. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari. Tashkilotning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan (tayyorlanadigan) mahsulotning tannarxi deb ulaming ishlab chiqarish tannarxi tan olinadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ularni ishlab chiqarish bilan bevosita bogiiq boigan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli boiadi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish xususiyatiga ega boigan boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar (4- rasm).
Mahsulotnbig ishlab chiqarish rannarvini hosil qiluvchi varajarlar ularning iqtisodiy mazmuniga Uo'ra quridagi eleiuentlar bo'yicha gurulilarga ajrariladi:
		a) ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaynariladisan chiqitlar qiyunati chiqarib tashlanRan holda}:
		b) ishlab chiqarish xususiyatisa esa bo'lgan mehnatsa haq to'lash xarajatlari., shujumladan ular bo'yicha hisoblansan yasonaijtimoiy tolov suimnalari:
		v) ishlab chiqarish ahamivatiga esa bo'lsan asosiy vositalar va nomoddiy alctivlar amortizatsiyasi:
		g) ishlab chiqarish ahamivatisa esa bo'laan boshqa xaraj atlar.

4-rasm. Tannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi.³⁴


Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari boiib: oddiy, me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esa xarajatlarni inventar baholash usuli ham qoilaniladi 5-rasm. <sup>34


34</sup> A.Toshpo’latov. Buxgalteriya hisobi fani bo'yicha o’quv-uslubiy majmua. -T; Iqtisodiyot. 2016 yil, 344 bet.
251





5-rasm. Tannarxni kalkulyatsiya qilish usullari.³⁵

4. 
   Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisobdan chiqarish hisobi.
   

Ishlab chiqarish xarajatlarining elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha hisob yuritishni ta’minlash maqsadida asosiy ishlab chiqarishning barcha xarajatlari 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotida tayyorlanayotgan mahsulot turlari bo‘yicha guruhlanadi.
2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotidan xarajatlarni hisobga olishda quyidagi korxona va tashkilotlar foydalanadi:

• 
  mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari;
  
• 
  qurilish-montaj, geologiya-qidiruv ishlarini bajarish bo‘yicha pudrat, geologiya va loyiha-qidiruv tashkilotlari;
  
• 
  xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha transport va aloqa korxonalari;
  
• 
  ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarini bajarish bo‘yicha ilmiy- tadqiqot korxonalari;
  
• 
  avtomobil yo‘llarini asrash va ta’mirlash bo‘yicha yo‘l xo‘jaliklari.
  

Ushbu schyotning debetida mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ri xarajatlar, <sup>35


35</sup> A.Toshpo’latov. Buxgalteriva hisobi fani bo’yicha o'quv-uslubiy majmua. -T; Iqtisodiyot, 2016 yil, 344 bet.
252




shuningdek, yordamchi iishlab chiqarish xarajatlari, brakdan ko‘rilgan yo‘qotishlar va asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat ko‘rsatish bilan bogMiq bo‘lgan egri xarajatlar aks ettiriladi.
2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotining kreditida ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi summasi aks ettiriladi.

4. 
   YOrdamchi va umumishlab chiqarish xarajatlari va ularning hisobni
   

tashkil qilish.
Korxonada asosiy faoliyatning normal davom etishini ta’minlash maqsadida yordamch iishlab chiqarishlar tashkil etiladi. YOrdamchi ishlab chiqarishlarga quyidagilar kiradi:

• 
  turli xil energiya, elektroenergiya, gaz va boshqalar bilan xizmat ko‘rsatish;
  
• 
  transport xizmatini ko‘rsatish;
  
• 
  asosiy vositalami ta’mirlash;
  
• 
  instrumentlar, qurilish detallarini tayyorlash va qurilish materiallarini boyitish;
  
• 
  yog‘och tayyorlash va yog‘och arralash;
  
• 
  qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tuzlash va konservalash.
  

YOrdamchi iishlab chiqarishlar faoliyatini buxgalteriyada hisobga olish uchun quyidagi hisob varaqlar ochilgan:
2310-«YOrdamchi ishlab chiqarish» hisob varaq aktiv bo‘lib, debetida yordamchi ishlab chiqarishlar bo‘yicha qilingan xarajatlar, kreditida esa ishlab chiqarishi tugatilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlaming haqiqiy tannarxi summasi aks ettiriladi.