D. Q. Usmanova buxgalteriya

125

5. 
   Mavzu. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AKTIVLAR fflSOBI
   

Reja:

1. 
   Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha
   
2. 
   Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini tashkil qiluvchi xarajatlar tarkibi
   
3. 
   Asosiy vositalar kirimining hisobi. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari va ularning chiqib ketishining buxgalteriya hisobi
   
4. 
   Asosiy vositalarga eskirish hisoblash usullari va ularning buxgalteriya hisobi
   
5. 
   Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini aniqlash va qayta baholash natijalari hisobi
   
6. 
   Nomoddiy aktivlar tushunchasi va ularni hisobga olib borish
   

1. 
   Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha
   

5-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar korxonalar mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish, ishlami bajarish yoki xizmat ko‘rsatish maqsadida yoxud xo‘jalik faoliyati olib borishda uzoq vaqt davomida ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalami amalga oshirish uchun saqlaydigan moddiy aktivlardir.
Asosiy vositalar ba’zan korxona barcha aktivlarining asosiy qismini tashkil etadi, shuning uchun uning moliyaviy holatini moliyaviy hisobotda ko‘rsatish uchun katta ahamiyatga ega.
5-son BHMSning 6-bandiga muvofiq asosiy vositalar, agar:

1. 
   korxonada kelgusida aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy foyda tushishiga ishonch bo‘lsa;
   
2. 
   aktivning qiymati aniq baholangan bo‘lsa, aktiv sifatida tan olinadi.
   

Korxona asosiy vositalar obekti etirof etishning birinchi shartiga mos
kelishini belgilashda dastlabki etirof etish paytigacha mavjud dalillar asosida kelgusida iqtisodiy foyda olish ehtimoli darajasini baholashi kerak. Bu korxona kelgusida olingan aktivga ega bo‘lish, foydalanish va boshqarish bilan bog‘liq


126




barcha haqlar unga tegishli bulishiga ishonch hosil qilishi va mazkur obektga ega bo‘lish bilan bog‘liq barcha tavakkallikni o‘z zimmasiga olishni bildiradi. Ushbu iqtisodiy foydani olishning etarlicha yuqori ehtimoli korxonaning aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy foyda ko‘rishi va o‘z zimmasiga tegishli tavakkalchilikni yuklashi bo‘yicha aniqlikni taqazo etadi. Bunday aniqlik odatda iqtisodiy foyda va tavakkalchilik butunlay korxonaga o‘tgandagina mavjud bo‘ladi. Ungacha aktivni sotib olish operatsiyasi odatda muayyan yo‘qotishlarsiz bekor qilinishi mumkin, shuning uchun aktiv etirof etilmaydi. Asosiy vositalami etirof egishning ikkinchi sharti, odatda, buxgalteriya hisobi amaliyotida oson qanoatlantiriladi, chunki aktivni sotib olishni tasdiqlaydigan almashtirish operatsiyasi natijasida uning qiymati aniqlanadi. SHu bilan birga, agar aktiv xo‘jalik subektining o‘z kuchi bilan vujudga kelsa, uning qiymatini ishonchli baholash tashqi taraflar bilan materiallar, ishchi kuchini sotib olish va asosiy vositani barpo etish jarayonidagi boshqa sarflar asosida amalga oshirilishi mumkin.
5-BHMSning 4-bandida quyidagi mezonlarga javob bemvchi moddiy akgivlar asosiy vositalar tarkibiga kiritilishi nazarda tutilgan:

1. 
   bir yildan ko‘proq xizmat muddati;
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining ellik baravari miqdoridan ko‘proq qiymatlagi predmetlar, bir donasi uchun.
   

Korxona rahbari hisobot yilida asosiy vositalar tarkibidagi jihozlaming hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilash huquqiga ega.
Asosiy vositalar tarkibidagi jihozlaming hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilashda xo‘jalik subekti rahbari sohaning xususiyatlariga, korxona ko‘lami hamda korxonaning xo‘jalik operatsiyalari xususiyatiga asoslanishi mumkin.
SHu 5-BHMSda xizmat muddati va qiymatidan qat’iy nazar quyidagilar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmasligi belgilab qo‘yilgan: a) maxsus asbob va qurilmalar; b) maxsus va sanitar kiyim, maxsus poyabzal; va yotar joy buyumlari; v) kanselariya buyumlari; d) oshxona anjomlari, shuningdek, oshxona sochiq- dasturxonlari;) qurilish bo‘yicha sarflar qurishmontaj ishlari qiymatiga


127




kiritiladigan vaqtinchalik moslama va qurilmalar; j) foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lgan almashtiriluvchi inshootlar; z) ov qurollari.
SHuni qayd etish kerakki, bozor iqtisodi sharoitidagi buxgalteriya hisobida markazlashgan rejali iqtisodiyot shart sharoitidan farqli o‘laroq, asosiy vositalaming yangi obektlari paydo bo‘ladi va hisobga olinadi. Ularga qonun hujjatlariga muvofiq korxonaga mulk sifatida beriladigan er uchastkasi ham kiradi.
YUqorida ko‘rsatilgan BHMSning 5-bandiga muvofiq asosiy vositalaming yagona buxgalteriya hisobi inventar obektdir. Malum mustaqil vazifalami bajarish uchun mo‘ljallangan barcha moslamalar va ashyolar yoki alohida konstmktiv jihozlangan uskunalari bo‘lgan obekt inventar obekti, deb etirof etiladi. Masalan, ishlab chiqarish binosini ishga tushirishda unga, odatda, yong‘indan saqlash, ventilyasion va isitish tizimlari biriktiriladi. Buxgalter hisobida bunday qurilmalar bino bilan birga bir inventar obekt sifatida qaraladi. Ammo asosiy binoga biriktirilgan passajir yoki yuk liftlari, sovutgich kameralari, sanoat pechlari, odatda, alohida inventar obektlar sifatida qaraladi. Ma’lum ishni bajarishga mo‘ljallangan va o‘zida bir butunlikni ifodalovchi konstruktiv birikkan predmetlaming alohida kompleksi ham o‘z navbatida invetar obekti boiishi mumkin. Konstmktiv birikkan predmetlar kompleksi deganda kompleksga kimvchi har bir predmet mustaqil emas, balki faqat o‘z vazifasini kompleks tarkibida bajarishi natijasida umumiy moslama va xususiyatga ega boigan bitta yoki turli vazifaga ega boigan bitta yoki bir necha predmet tushuniladi. Biroq bitta asosiy vositaning turli foydalanish muddatiga ega bir nechta mustaqil obekti boisa, har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obekti sifatida etirof etiladi. YUqorida keltirilgan misolga qaytsak, faraz qilaylik, foydali xizmat muddati 40 yilga moijallangan ishlab chiqarish binosiga ega boigan korxonada foydali xizmat muddati etkazib bemvchi tomonidan kafolatlangan va 25 yilni tashkil etadigan zamonaviy yongindan saqlash tizimi montaj qilindi. Mazkur holatda binoning yongindan saqlash tizimi asosiy vositalaming alohida inventar obekti sifatida hisobga olinishi kerak.